Tímarit Máls og menningar - 01.06.2003, Page 44

og talibönum. Þau eru rótlaus og mörg hafa
verið limlest. Stríðsglæpir, svo sem fjöldamorð
og ill meðferð á óbreyttum borgurum og stríðs-
föngum, og glæpir gegn mannkyni hafa við-
gengist áratugum saman. Engin viðleitni er til
að refsa hinum seku og færa fórnarlömbum
þeirra von um einhvers konar réttlæti.
Á annað ár er liðið síðan Bandaríkin og Bret-
land hófu árásir á landið og komu talibana-
stjórninni frá völdum. Fátt hefur breyst til batn-
aðar. Konur óttast að öfgatrúin hafi náð fót-
festu og samtök þeirra verða enn að starfa
leynilega. Samtímis óttast þær að meintir
stríðsglæpamenn á borð við Rashid Dostum,
Ismail Khan og Burhanuddin Rabbani komist til
æ meiri valda. Fyrir utan Kabúl ríkir óöld og
dæmi eru um að kveikt sé í stúlknaskólum og
skotið á þá, konum hópnauðgað og alls staðar
hylja þær sig í burka af ótta við vopnaða skæru-
liða og talibana.6 Önnur af tveimur konum í
bráðabirgðastjórn Hamids Karzais, Sima Samar
- mikils metin baráttukona og læknir - var hrak-
in úr embætti sem guðlastari. Það sýnir hversu
sterk ítök skæruliðar eiga í stjórninni.
Þegar Bandaríkin undirbjuggu enn eitt stríðið
gegn landinu í september 2001 reyndu konur (
Byltingarsamtökum afganskra kvenna (Rawa,
stofnuð 1977) að sannfæra þarlend stjórnvöld
um að engin mannvirki væru eftir til að
sprengja, efnahagslífið væri í rúst, rétt eins og
mennta- og heilbrigðiskerfið.7 En hvers vegna
reyndu konur, sem horfðu á kynsystur sínar
grýttar til bana á íþróttaleikvöngum, hýddar til
óbóta og myrtar á götum úti fyrir það eitt að
það sást í ökkla eða skóhljóð þeirra heyrðist, að
koma í veg fyrir árás á talibana? - Konurnar
héldu því fram að stjórn Norðurbandalagsins
yrði ekki hótinu betri og þær því litlu bættari.8
Afleiðingar átaka síðastliðins aldarfjórðungs
eru hörmulegar en átökin hafa haft áhrif víða
um heim, auk þess að valda enn óstöðugleika í
nágrannaríkjunum. Fyrir tilstuðlan Pakistans,
Sádi-Arabíu og Bandaríkjanna voru tugþúsundir
öfgatrúarmanna þjálfaðartil að berjast gegn inn-
rásarliði Sovétríkjanna. Þessir öfgatrúarmenn
hafa síðan dreifst víða um lönd, m.a. til Alsírs og
Egyptalands. Fulltrúar þeirra eru í bráðabirgða-
stjórninni í Afganistan og á þingi í Pakistan.
Hvers vegna sækjast stórveldin
eftir yfirráðum í Afganistan?
Við íslendingar þekkjum hvernig landfræðileg
lega ríkja getur ráðið miklu um stöðu á alþjóða-
vettvangi. Afganistan er landlukt ríki í miðri
Asíu, þar sem ólíkir menningarstraumar heims-
Undir stjórn talibana einkenndist
líf kvenna af ótta, örbirgð og ofbeldi.
álfunnar mætast. Fjölmargir innrásarherir hafa
farið þar um í aldanna rás, sumir náð yfirráðum
yfir ákveðnu landsvæði og 'blandast þeim íbú-
um sem fyrir voru. Afganir eru hópar fólks af
persneskum og tyrkneskum uppruna auk þess
sem þeir hafa blandast aröbum, mongólum,
Grikkjum og mörgum fleirum. Leiðir til Persíu,
Rússlands, Kína, Indlandsskaga og Indlands-
hafs lágu um Afganistan forðum daga, m.a. hin
fræga silkileið. Rússland reyndi um aldir að ná
yfirráðum í Afganistan, m.a. til að opna leið að
Indlandshafi, og á valdatíma Breta í Indlandi
háðu stórþjóðirnar tvö stríð í Afganistan. Bret-
landi var í mun að koma í veg fyrir frekari út-
þenslu Rússlands til suðurs. Hvorki heimsveld-
inu Bretlandi, Rússlandi né stórveldinu Sovét-
ríkjunum tókst hins vegar að vinna landið.
Á síðastliðnum áratugum hefur mikilvægi
Afganistans enn aukist en um það liggur leið að
stærstu olíusvæðum heims við Persaflóa og
Kaspíahaf. Ný ríki í Mið-Asíu keppa nú við al-
þjóða-olíufyrirtæki um að leggja olíu- og gas-
leiðslur um landið til Pakistans og Kína.
Ríki þjóðernishópa, íslams
og kommúnisma
Afganistan (land Afgana) er ríki ólíkra þjóðernis-
hópa sem greinast í ættbálka og ættir. Helstir
eru pastúnar (um 40%), sem lengst af hafa ver-
ið valdamesti hópurinn í landinu og nær alltaf
farið með völdin í Kabúl. Tunga þeirra er pust-
hu. Næstfjölmennastir eru tajikar, sem eru af
persneskum uppruna og tala persnesku (dari).
Þar á eftir koma hazarar, sem eru persnesku-
mælandi sjíta-múslimar og uzbekar af tyrknesk-
um uppruna. Fólkið í landinu er ólíkt í útliti og
siðir og venjur mismunandi. Mörg tungumál
eru töluð en meirihluti íbúanna er ólæs. Fólk í
dreifbýli hefur sýnt eigin þjóðernishópi eða ætt-
bálki hollustu og stjórnin ( Kabúl hefur komið
því lítið við. Vernd og velferð fjölskyldunnar er
háð ættunum og heiður hennar hvllir ekki síst á
herðum kvenna. Mikil og grimm átök hafa löng-
um verið milli þjóðarbrotanna og það eina sem
sameinar þau er trúin. íslam eru ekki miðstýrð
trúarbrögð og aðlagast ólíkri menningu því auð-
veldlega.
Ahmad Shah Durani náði að sameina helstu
þjóðarbrotin gegn persum og stofna afganska
ríkið árið 1747. Amir Abdur Rahman (1880-
1901) reyndi að sameina íbúanna undir merkj-
um íslams og mótaði stefnu í samvinnu við trú-
arleiðtogana, sem smám saman urðu hluti af
ríkinu.9 Trúarleiðtogarnir, ásamt leiðtogum ætt-
bálkanna, komu svo í veg fyrir að gildi sem þeir
nefndu vestræn næðu fótfestu í landinu. í því
skyni var Amanullah Khan komið frá völdum
árið 1929 og arftaki hans, Habibullah, drepinn
nokkrum árum síðar. Hann hugði á endurbætur
og vildi nútímavæða landið rétt eins og Ataturk
í Tyrklandi (og seinna meir Reza Khan í íran).
Við tók Muhammad Zahir Shah, sem var veik-
burða konungur og áhugalítill. Hann ríkti frá
1933-73.
Afganistan tók ekki beina afstöðu í deilum
stórveldanna tveggja á tímum kalda stríðsins
og fékk í staðinn ríflegar fjárveitingar frá báðum
aðilum sem kepptu um hylli þess. Árið 1952 fór
forsætisráðherrann, Daoud, fram á hernaðarað-
stoð frá Bandaríkjunum en var alfarið neitað.
Hann leitaði þá til Sovétríkjanna sem höfðu
lengi vonast eftir (tökum í landinu og hófst mik-
il uppbygging af þeirra hálfu og nánast íhlutun.
Innviðir samfélagsins voru byggðir upp en lýð-
ræði og miðstýrt framkvæmdavald áttu ekki
upp á pallborðið fremur en áður. Daoud sá að
sér 1976 og reyndi að draga úr áhrifum Sovét-
manna með því að efla tengsl við önnur ríki og
reka kommúnista úr landi. Afleiðingarnar voru