Gripla - 2019, Blaðsíða 114
GRIPLA114
verndar á heimleiðinni.17 Verndarkraftur bréfsins eyddist ekki þótt textinn
væri lesinn upp eða afritaður og himnabréf urðu eitt vinsælasta efni ritaðra
verndargripa (e. textual amulets) sem fólk bar á sér.
Himnabréf tíðkuðust hérlendis fram á 20. öld, og þótt efni þeirra sé að
einhverju leyti breytilegt er ljóst að þráður liggur frá hinum yngri bréfum
aftur á síðmiðaldir og til þeirrar hefðar sem himnabréfið í AM 461 12mo er
fulltrúi fyrir.18 Textinn í 461 tekur til alls kyns ógna og gefur góða mynd af
því sem helst hefur valdið fólki áhyggjum. Vernd gegn óvinum var vænt-
anlega kjarni þeirrar verndar sem engillinn bauð Karlamagnúsi en í text-
anum hér eru þeir flokkaðir nánar í líkamlega og andlega óvini, þá sem gera
manni illt og vilja manni illt; þjófar og morðingjar eru sérstaklega nefndir
en líka óhreinir andar. Að baki þeim leynist vitaskuld erkióvinurinn, sjálfur
djöfullinn sem situr um sálirnar og var lifandi, sínálæg ógn. í öðru lagi er
varað við náttúruöflunum, eldi, vatni, þrumum og eldingum og drukknun
sérstaklega tiltekin en þar að auki slæmur svefn og draumfarir. í þriðja lagi
snúast áhyggjurnar um réttaröryggi, að saklaus maður verði ekki borinn
sökum og dæmdur. í fjórða lagi er komið að mikilvægi þess að ná skriftum
og hinstu smurningu áður en farið er úr þessu lífi. í fimmta lagi er vikið að
sjúkdómum með því að nefna riðusótt, þ.e. hitasótt, sem ætla má að hafi
verið birtingarmynd margra hættulegra pesta. Og að lokum er komið að
algengustu dánarorsök ungra kvenna, barnsfæðingu, og mikilvægi þess að
hið nýfædda barn nái skírnarsakramenti. Sé þetta dregið saman má segja
að hér tvinnist saman líkamleg, andleg og félagsleg velferð: vernd gegn
sjúkdómum og slysum í þessu lífi er mikilvæg, sem og vernd gegn glæpum
og óréttvísi, en ekki er síður áríðandi að tryggja heill í því næsta og þar voru
sakramenti og syndaaflausn lykilatriði. Himnabréfið, beri maður það á sér,
á að stuðla að þessu, einkum og sér í lagi fyrir kraft þeirra nafna Jesú Krists
17 Sama rit, 97.
18 Jón Aðalsteinn Jónsson gerir nokkra grein fyrir himnabréfum á íslandi á síðari öldum í
greininni „Himnabréf ömmu minnar Guðrúnar ólafsdóttur frá Eystri-Lyngum í Meðal-
landi, Ritmennt 10 (2005): 18–48. Hann rekur þar hefð himnabréfa hérlendis aftur á 18.
öld „eða jafnvel síðari hluta 17. aldar“ (31) en hún nær raunar mun lengra aftur, t.d. byggist
kvæðið Leiðarvísan eftir Gamla kanoka (12. öld) á einni tegund himnabréfa, sjá Katrina
attwood, „Leiðarvísan and the ‘Sunday letter’ tradition in Scandinavia,“ Til heiðurs og
hugbótar. Greinar um trúarkveðskap fyrri alda, ritstj. Svanhildur óskarsdóttir og Anna
Guðmundsdóttir (Reykholt: Snorrastofa, 2003), 53–78. Sjá einnig Walter W. Skeat, „A
Fifteenth Century Charm,“ Modern Language Quarterly 4 (1901): 6–7.