Þjóðmál - 01.06.2020, Síða 72

70 ÞJÓÐMÁL Sumar 2020
Fyrr á árinu 2020 var þess minnst að 75 ár eru
liðin frá lokum seinni heimsstyrjaldar og
afhjúpunar grimmdarverka þýskra nasista og
bandamanna þeirra. Meðal annars var þess
minnst að Rauði herinn frelsaði Auschwitz og
nærliggjandi búðir, sem stóðu nærri Kraká í
Póllandi, í janúar 1945 en þá hafði um
1,1 milljón manns verið myrt í búðunum, þar
af um 90% Gyðingar.
Ég, undirritaður, hef í tímans rás nokkuð
rannsakað Helför seinni heimsstyrjaldar og
þau grimmdarverk sem þá voru framin. Hvað
Ísland snerti rannsakaði ég flóttamanna-
vanda Gyðinga á fjórða áratug og skrifaði
MA-ritgerð (1995) hjá prófessor Þór Whitehead
um það efni og önnur skyld, en Þór var fyrstur
Íslendinga til að rannsaka það á fræðilegan
hátt, meðal annars í bókunum Ófriður í
aðsigi (1980) og Stríð fyrir ströndum (1985).
Efnissöfnunin hélt þó áfram með hléum,
meðal annars við Yad-Vashem helfararsafnið
í Jerúsalem og Bandaríska helfararsafnið í
Washington DC (United States Holocaust
Memorial Museum, USHMM), þar sem ég
bæði rannsakaði skjalasöfn þeirra og skoðaði
sýningar. Á síðara safninu var ég reyndar
gistifræðimaður hluta árs 1998 og sneri
heim með miklar og góðar heimildir. Hluti
þeirra upplýsinga birtist í bókinni Erlendur
landshornalýður? Flóttamenn og framandi
útlendingar á Íslandi, 1853–1940 sem kom út
hjá Almenna bókafélaginu 2017.
Vegna umræðu um stríðslokin og frelsun
Auschwitz ákvað ég að heimsækja USHMM
í marsbyrjun og var stefnan að bæta um
betur og skoða Varsjá og Kraká í sumar, þar á
meðal Auschwitz og fleiri minjar. Slíkt virðist
úr sögunni núna vegna kórónuveirunnar.
Heimsóknin í Bandaríska helfararsafnið var
þó eftirminnileg, en þar stóð yfir sýning um
viðbrögð Bandaríkjanna við flóttamanna-
vandanum og Helförinni. Ég hafði lesið fjölda
bóka um málið (og rætt það lítillega í Lands-
hornalýðnum) en aldrei séð umræðuna flutta
jafn skilmerkilega í bæði rituðu og myndrænu
formi. Þar voru sýndir gripir sem komu við
sögu slíkra mála, meðal annars bréf sem var
ritað með ritvél af tegundinni Corona, myndir
af útifundum nasista, forsíður tímarita og
svæsnar fyrirsagnir í blöðum – ekki ósvipaðar
því útlendinga- og kynþáttahatri sem til dæmis
Vísir og Morgunblaðið höfðu stundum í
frammi á fjórða áratug.
Norðurlandabúar hafa gert misheiðarlegar
tilraunir til að gera upp stríðsárin með tilliti
til viðhorfa í garð þýskra nasista annars vegar
og fórnarlamba þeirra hins vegar. Þar hefur
skipst í tvenns konar horn á innlendum vett-
vangi með því að sumir hafa reynt að bera
í bætifláka fyrir útlendinga- og kynþátta-
hatur, sem var því miður töluvert útbreitt á
Norðurlöndum á fyrri hluta 20. aldar, en aðrir
gagnrýnt framferði landa sinna. Hér á Íslandi
hefur farið hljótt um slík mál en Erlendur
lands hornalýður? var tilraun til að koma
umræðu um þessi mál af stað. Hér á eftir
birtist aðeins styttur kafli úr bókinni og er
hann um tilraunir ofsóttra Gyðinga með lífið
að veði til að fá hér hæli.
Snorri G. Bergsson
75 árum síðar
Sagnfræði