Þjóðmál - 01.06.2020, Side 88

86 ÞJÓÐMÁL Sumar 2020
Alþingi taldi rétt Íslands skýlausan en þótti
samt ekki „að svo stöddu tímabært, vegna
ríkjandi ástands, að ganga frá formlegum
sambandsslitum og endanlegri stjórnskipun
ríkisins, enda verði því ekki frestað lengur en
til styrjaldarloka“, svo sem segir í ályktuninni
frá 17. maí 1941.
Hvert var „hið ríkjandi ástand“, sem gerði það að
verkum, að Alþingi þótti eigi tímabært að ganga
frá formlegum sambandsslitum þegar í stað
þótt rétturinn til þess væri talinn tvímælalaus?
Um það leyfi ég mér að vísa til ummæla minna
í Andvara 1941 þar sem þetta mál er rakið á
hlutlausan hátt svo eigi hefur verið að fundið.
Þar segir:
Þótti sumum sem varhugavert væri að gera
úrslitaákvarðanir í þessu efni á meðan erlendur
her væri í landinu og frelsi landsins því skert
með enn alvarlegri hætti en sambands-
samningi þeim, sem ætlunin væri að losna
við. Þeir, sem svo litu á, töldu m.a. hættu á
því, að lítið mark yrði tekið á þeim samþykkt-
um, er gerðar væru meðan svo stæði, enda
viðbúið, að þær yrðu raktar til stórveldis
þess, sem hér hefur haft her, og einmitt þess
vegna óvirtar af andstæðingum þess.
Ég hafði og þegar árinu áður í Andvaragrein
minni 1940 bent á, að gildi ákvarðananna 10.
apríl 1940 væri
hins vegar miklu meira en ella vegna þess,
að þær voru teknar fyrir hernám Breta en
ekki eftir. Ef þá fyrst hefði verið hafist handa
um þær, þá hefði verið erfitt að sannfæra
nokkurn um, að þær væru ekki beinlínis
gerðar að undirlagi Breta, meðal annars til
ögrunar hinum ófriðaraðiljanum.
Þessar tilvitnanir, sem út af fyrir sig herma
ekki frá minni skoðun heldur þeirra er þá
réðu málefnum landsins, sanna tvímælalaust
að menn töldu varhugavert að gera úrslita-
ákvarðanir í sjálfstæðismálinu á meðan landið
væri hernumið, og þess vegna þótti Alþingi
ekki tímabært að slíta sambandinu formlega
strax 1941.
Rétt er og að geta þess, að alveg eins og
Íslendingar töldu vegna sinna hagsmuna
varhugavert að slíta sambandinu fyrir fullt
og allt á meðan hernáminu stæði, þá töldu
Bretar það eigi heldur heppilegt vegna sinna
hagsmuna. Einmitt af því að Bretar höfðu
hernumið landið, sneri breski sendiherrann
sér til íslensku ríkisstjórnarinnar og réð frá
því að sambandinu væri slitið þegar í stað
og ráðlagði þess í stað að halda sér alveg að
ákvæðum sambandslaganna. Ráðlegging
þessi er sem sagt skiljanleg af þeirri ástæðu,
að Bretar vildu ekki að þeim yrði kennt um,
vegna hertöku landsins, að sambandinu væri
slitið fyrir tilskilinn tíma, þ.e. árslok 1943. Hitt
er annað mál að Bretar urðu fyrstir til þess af
erlendum þjóðum að viðurkenna í verki að
sambandslögin hefðu misst gildi sitt. Því að
þeir höfðu strax 10. maí 1940 sent hingað
sendiherra, sem var alveg óheimilt samkvæmt
sambandslögunum.
***
Ástæðan til þess að sambandinu var eigi slitið
strax 1941 var sem sagt sú að landið var þá
hernumið og fullveldi þess þar með skert.
En hernámið stóð skemur en nokkurn hafði
grunað í maí 1941. Strax í næsta mánuði var
gerður um það samningur milli Breta og
Bandaríkjamanna annars vegar og Íslands hins
vegar að hernámi Breta skyldi aflétt og þar með
vera úr sögunni sú skerðing á fullveldi Íslands
sem því hafði verið samfara. Í stað þess samdi
Ísland um það við Bandaríkin að þau skyldu
taka að sér hervarnir landsins til ófriðarloka.
Samningsgerð þessi er um margt merkileg.
Sjálf sýnir samningsgerðin svo ótvírætt sem
verða má að Bretland og Bandaríkin töldu að
sambandslögin væru ekki í gildi, a.m.k. þegar
samningurinn var gerður, því að ef svo hefði
verið, þá var með öllu óheimilt að gera slíkan
samning við íslensku ríkisstjórnina í Reykjavík,
heldur hefði orðið að gera hann við danska
utanríkisráðherrann og konunginn í
Kaupmannahöfn.