Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2012, Side 27

Helgi Hallgrímsson
Plíníus Islands
Um Jón lærða og ritverk hans
Jön Gnðmundsson, er kallaður var hinn
lærði, er einhver eftirminnilegasta
persóna, sem uppi hefur verið hér á
landi. Hann var ekki skólalærður, þrátt fyrir
viðumefni sitt, en kunni eitthvað í dönsku
og þýsku og hrafl í latínu og spænsku. Hann
hefur bersýnilega lagt sig eftir hvers konar
fróðleik og drukkið í sig þær örfáu fræðibækur
sem hann komst í tæri við. Fróðleikur Jóns er
undarleg blanda af hjátrú og þekkingu, eins
og títt var á samtíð hans. Vættir og draugar
eru honurn jafn raunverulegir og mannfólkið,
og ekki er efamál að hann hefur trúað því
að hægt væri að fá ýmsu framgengt með
göldrum. Mestalla ævi taldi hann sig verða
fyrir ásókn og jafnvel ofsókn af dulrænum
toga, sem bendir máske til að hann hafí ekki
verið alveg heill á geði.
Jón samdi mörg rit, fræðileg eðlis, er sum
urðu nokkuð þekkt í afskriftum, en það er
ekki fyrr en á síðustu öld, um 250 árum eftir
lát hans, að farið er að gefa verulegan gaum
að þeim og gefa þau út. Nú er hann talinn
frumkvöðull náttúruþekkingar hér á landi,
og einn besti heimildamaður um hugarheim
þjóðarinnar á 16. og 17. öld, um hjátrúna ekki
síst. Jón orti tjölda ágætra kvæða og má jafna
honum við höfuðskáld samtíma síns, þá Hall-
grím Pétursson og Stefán Ólafsson í Vallanesi,
sem voru nokkru yngri. Eitt síðasta verk hans
var að útleggja ,Heimshistoríu‘ úr þýsku. Jón
var drátthagur og hagvirkur, endurritaði gömul
handrit og skreytti, og fékkst við útskurð, m.a.
úr hvaltönnum. I samtíma heimildum er hann
nefndur málari og tannsmiður.
Jón lærði hefur fengið misjafna dóma
gegnum aldirnar, og sumir fyrri tíðar fræði-
menn voru ósparir á að níða hann niður. Saga
Jóns er harmsaga mikils gáfumanns, sem
rangsnúið aldarfar var næstum búið að gera
út af við. Hann var dæmdur í útlegð fyrir
galdrakukl, sem á hann var borið af fulltrúa
konungsvaldsins, og munaði e.t.v. mjóu að
hann yrði brenndur. Það má telja Austfirð-
ingum til hróss, að þeir skutu skjólshúsi yfir
þennan vestfirska eldhuga og ógæfumann, og
þar átti hann sæmilegt athvarf síðustu áratugi
ævinnar. A Austurlandi samdi hann öll meiri
háttar ritverk sín, sem miðað við aðstæður eru
furðu mikil að vöxtum.
Ymsar heimildir eru til um æviferil Jóns
lærða. Fyrst ber að nefna kvæðið Fjölmóð,
sem hann orti um ævi sína háaldraður. Þá
hafa Páll Eggert Ólason (1916), Halldór
Hermannsson (1924), Benedikt Gíslason frá
Hofteigi (1950) o. fl. ritað æviágrip hans.
25