Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2012, Síða 37

Plíníus íslands
streymi það og ofsóknir, er hann varð að
þola, og er þó raunar undraverður kjarkur
hans, að hann skyldi ekki gefast upp á öllu.
(Fjölmóður. Safn til sögu ísl., V, 3, bls. 16)
Að endingu skulu tilfærð lokaorð Bene-
dikts frá Hofteigi úr hressilega skrifuðum
þætti hans um Jón lærða í bókinni lslenski
bóndinn, 1950:
Þjóðfræðin, sem Jón skildi, skrýddu
lslands sögu á nýjan leik, ogallt hennar gagn
var sótt til andans, sem Jón barðist við að
halda uppi, og fólst í snilldarverkunum, sem
hann þekkti og skildi, og reyndi að auka, frá
glæstu tímabili ísögunni. Ibrjósti alþýðunnar
blundaði þessi vitund um gildi þjóðfrœðanna,
en í Jóni var hún holdi klædd og blóði. Þess-
vegna gatJón skemmt alþýðunni. Þessvegna
gat hann lifað útlægur meðal manna og í
virðingum sums staðar.
Helstu ritverk Jóns lærða
Fátt er vitað um frumsamin ritverk Jóns lærða
frá fyrri hluta ævinnar. Þau virðast ekki hafa
verið mikil að vöxtum, og aðallega kveð-
skapur.
Sönn frásaga af spanskra manna skip-
brotum og slagi, er eina ritverk Jóns í
óbundnu máli frá þessum tíma, en það samdi
hann veturinn eftir þessa atburði, þ.e. 1615-
1616. Ritgerðin birtist fyrst í blaðinu Fjall-
konunni (Reykjavík), 1892, og síðan í ritinu
Spánverjavígin 1615, í ritaröðinni lslensk rit
síðari alda, 4. bindi, sem Hið íslenska fræða-
félag í Kaupmannahöfn gaf út árið 1950.
Jónas Kristjánsson bjó til prentunar og ritaði
formála.
Þá er talið, að Jón hafi ritað Grænlandsannál
árið 1623, líklega að tilhlutan Guðbrands
biskups, en hann hefur lengst af verið eign-
aður Bimi á Skarðsá. Olafur Halldórsson gaf
annálinn út í bókinni Grænland I miðalda-
ritum, 1978.
Um ættir og slekti nefnist ættfræðirit, sem
Jón lærði samdi um 1640, „til að sanna Aust-
firðingum göfugt ætterni sitt“, segir Hannes
Þorsteinsson skjalavörður, sem gaf þetta rit
út í Safini til sögu Islands, 3. bindi, 1902, bls.
701-728.
Samantektir um skilning á Eddu. Þetta
rit er aðeins til heilt í einu pappírshandriti
í Stokkhólmi (Papp. fol. nr. 38, bl. 44-99).
Ung afrit eru í Landsbókasafni. Að efni til
er þetta uppskrift á glötuðu handriti af fyrri
hluta Snorra-Eddu (Gylfaginningu og hluta
Skáldskaparmála) með ýmsum innskotum og
skýringargreinum Jóns um efnið. Ritið var
samið fyrir Brynjólf biskup og ársett 1641.
Einar G. Pétursson vann að rannsókn þessa rits
í um tvo áratugi og gaf það út á bók með ýtar-
legum skýringum, ævisögu Jóns og yfirliti um
ritstörf hans, ásamt ritgerð hans um rúnir sem
kallast Ristingar, í ritsafni Stofnunar Ama
Magnússonar á Islandi (nr. 46), árið 1998.
Tíðfordríf, eður lítið annáls kver, er með
stærstu og merkustu ritum Jóns lærða. Það
er mjög margþætt að efni og sundurlaust,
jafnvel ruglingslegt. Það hefst á tileinkun
og ávarpi til Brynjólfs biskups, þar sem Jón
afsakar vankunnáttu sína, og minnist á bréf
frá biskupi, sem hann er greinilega að svara
með riti þessu. Síðar kemur fram, að í bréfinu
hafa verið spumingar um hin og þessi efni,
og hafa þær líklega mest ráðið efnisröðinni
í ritinu. I Tíðfordrífi er mikið þjóðsagnaefni,
og hefur það að hluta til verið birt (endur-
sagt) í Þjóðsögum Jóns Arnasonar og víðar,
en heildarútgáfa er enn ekki til. Ytarlegast er
um það fjallað í prófritgerð Einars G. Péturs-
sonar sagnfræðings 1970, sem vélritaði allt
þjóðsagnaefni þess. Aðalhandrit Tíðfordrífs
er AM 727 II, 4to í Arnastofnun, sem hefur
verið talið eiginhandarrit Jóns. Það er þó ekki
heilt. Ritið er dagsett 8. maí 1644, í Gagn-
staðarhjáleigu, en þá var Jón sjötugur.
35