Saga - 2019, Page 39

michael bregnsbo
Var Ísland dönsk nýlenda?
Á síðasta ári voru 100 ár liðin frá gerð fullveldissamningsins á milli
Danmerkur og Íslands og á þessu ári verða 75 ár liðin frá því að
Ísland fékk fullt sjálfstæði sem lýðveldi. Þessar tvær afmælishátíðir
merkisatburða í dansk-íslenskri sambandssögu gætu verið gott
tækifæri til að ræða hvaða stöðu — pólitíska, stjórnskipulega og
lagalega — Ísland hafði undir stjórn Dana. Orðið sem til að byrja
með kemur inn í myndina er nýlenda. Það er þó margþætt og óljóst
hugtak. Það er því markmið þessarar ritgerðar að ræða hugtakið
nýlenda og hvort það eigi við um stöðu Íslands undir danskri stjórn
eða hvort önnur lýsandi og einkennandi hugtök væru nákvæmari
og ættu betur við.
Dönsk sagnaritun hefur í gegnum tíðina yfirleitt verið þjóðernis -
miðuð, ekki þjóðernissinnuð en sjálfhverf á þjóðarvísu. Það merkir
að hinu smáa ríki sem Danmörk nútímans er hafi verið varpað aftur
í söguna og að mestu leyti litið fram hjá þeirri staðreynd að danska
ríkið var sagnfræðilega séð geysimikið ríki í Norður-Evrópu og
stórveldi á Eystrasaltssvæðinu, Skandinavíu, Norður-Þýskalandi og
Norður-Atlantshafinu. Að sjálfsögðu er minnst á að Ísland og önnur
svæði hafi áður tilheyrt danska ríkinu og til að mynda er ógjörn -
ingur að skrifa um sögu Danmerkur árið 1814 án þess að minnast á
að Noregur hafi þá verið hluti af danska ríkinu eða um árið 1848 án
þess að geta þess að Slésvík og Holtsetaland hafi þá tilheyrt því.
Almennt hefur þó þetta fjölþjóðlega einkenni danska ríkisins, sem
var að sjálfsögðu alltaf styrkur, veikleiki, áskorun eða ógnun í hug -
um þeirra Dana sem fóru með pólitískar ákvarðanir, og það sem réð
gjörðum þeirra, ekki verið grandskoðað í danskri sagnaritun og því
síður spurningin um stöðu Íslands. Saga danskra nýlenda sem kom
út í sjö bindum á sjötta áratug tuttugustu aldar samanstóð eingöngu
af umfjöllun um hitabeltisnýlendurnar og var Íslandi því sleppt.1 Á
níunda áratug síðustu aldar var gefinn út bókaflokkurinn Saga
Danmerkur — utan Danmerkur sem viðauki við yfirgripsmikla 14
ísland — danmörk: síkvik söguleg tengsl 37
1 Johannes Brøndsted (ritstj.), Vore gamle Tropekolonier, 1.–7. bindi (Kaupmanna -
höfn: Westermann 1952–1953).
Michael Bregnsbo, bregnsbo@sdu.dk
Saga vor 2019 .qxp_Saga haust 2004 - NOTA 13.5.2019 17:21 Page 37