Saga - 2019, Qupperneq 89

árni daníel júlíusson
Manndráp verður að morði
Um mannvíg og morð á Íslandi
frá fimmtándu öld til sautjándu aldar
Skyndileg breyting varð á íslensku samfélagi um miðja sextándu öld,
þegar mannvíg lögðust af. Fram að því höfðu þau verið árviss við -
burður, oftast í tengslum við deilur höfðingja. Mannvíg voru opinber
og lögleg dráp sem höfðu ákveðna stöðu í réttarkerfinu. Forsenda þess
að manndráp væru lögleg var að víginu væri lýst, vegandinn gengist
opinberlega við verknaðinum og kom þá málið til dóms. Þar var veg-
andinn dæmdur til að greiða vígsbætur til fjöl skyldu þess sem drepinn
hafði verið, og var hvorki refsað með fangelsi né aftöku. Eftir miðja
sextándu öld urðu mannvíg sjaldgæf og lögðust alveg af eftir 1600.
Mannvíg lögðust fyrr af á Íslandi en í nágrannalöndunum og verður
hér reynt að grafast fyrir um orsakir þessarar þróunar. Færð verða rök
fyrir því að afnám mannvíga hafi tengst breytingum á hlutverki og
stöðu ríkisvaldsins á Íslandi um miðja sextándu öld.
Páll Jónsson á Skarði var sleginn í hel á Öndverðareyri á Snæ fells -
nesi af Eiríki Halldórssyni árið 1496.1 Vígi Páls var nákvæmlega lýst
í dómsskjölum. Þar er vitnað í mann sem hafi verið í litlu stofunni á
Öndverðareyri og orðið vitni að því þegar Eiríkur Halldórsson veitti
Páli sár sem hann lést af. Vitnið lýsti því að Eiríkur hefði komið til
Öndverðareyrar um nótt með flokk manna. Hafi þeir verið undir
alvæpni. Eiríkur hafi brotið upp hurðina að litlu stofunni, en aðrir
menn Eiríks hafist handa við að rjúfa stofuna að utan til að geta
kastað grjóti á Pál. Páll hafi gripið sverð og varist nakinn: „giordu
þeir þa tvær skorpur og huijldu sig aa millum. Komst Pall j millum
annarar j skyrtu enn j millum annarar j hosur“. Eftir það luku menn
Eiríks við að rjúfa stofuna og gat þá Páll ekki lengur varist. Eiríkur
Saga LVII:1 (2019), bls. 87–111.
1 DI. Diplomatarium Islandicum. Íslenzkt fornbréfasafn I–XVI (Kaupmannahöfn: Hið
íslenzka bókmenntafélag 1907), hér VII, bls. 360. Ritun greinarinnar er styrkt af
Starfslaunasjóði sjálfstætt starfandi fræðimanna og kann ég sjóðnum bestu
þakkir fyrir stuðninginn. Þá vil ég þakka Helga Skúla Kjartanssyni og Steinunni
J. Kristjánsdóttur fyrir góð ráð og ábendingar.
Árni Daníel Júlíusson, arnidan@akademia.is
Saga vor 2019 .qxp_Saga haust 2004 - NOTA 13.5.2019 17:21 Page 87