Saga - 2019, Síða 110

bilinu 1540–1650. Í annan stað varð fækkun mannvíga fyrr á Íslandi
en annars staðar á Norðurlöndunum. Þeim lauk að mestu um 1540.
Þess verður ekki vart að einhvers konar sérstakt átak dómstóla og
glæpavæðing mannvíga um og upp úr 1620 skipti neinu máli hvað
varðar fækkun mannvíga hér á landi, eða þess að aukin harka í refs-
ingum af hálfu ríkisvaldsins hafi áhrif í þá átt. Þau voru einfaldlega
horfin úr sögunni á Íslandi um 1620. Morð voru einnig afar sjald -
gæf, aðeins átta á öllu tímabilinu 1600–1650. Orsaka fyrir fækkun
mannvíga á Íslandi verður sem sagt ekki leitað beint í kenningum
um þessi mál á hinum Norðurlöndunum.
Á tímabilinu frá þrettándu öld og fram á þá sextándu varð
þróun sem leiddi að lokum til stofnunar öflugs miðstjórnarvalds á
Íslandi. Sú þróun fólst í ört vaxandi jarðeignum kirkjulegra stofn -
ana, stofnana kaþólsku kirkjunnar.92 Þessar stofnanir réðu einnig
yfir eigin herjum eða sveinaliði,93 en sjaldgæft virðist að þær stæðu
í mannvígum, að minnsta kosti eftir 1300. Það sem mestu máli skipti
var að kirkjueignirnar voru ópersónulegar. Furstadæmi og jarðagóss
veraldlegra höfðingja voru tengd persónu þeirra. Þeir urðu því
sjálfir að vera holdgervingar ríkisins eða veldisins og verja það í
eigin persónu, og féllu oft í átökum af þeim sökum. Kirkjan var hins
vegar ópersónuleg stofnun og kirkjuhöfðingjar áttu ekki með sama
hætti jarðeignir kirkjunnar. Þegar siðbreytingin varð á fyrri hluta
sextándu aldar tók konungsvaldið á Norðurlöndunum sér það full-
veldi sem páfi hafði áður haft í málefnum kirkjunnar. Það leiddi til
þess að konungsvaldið eignaðist skyndilega allar hinar gífurlegu
jarðeignir kirkjunnar. Setja má fram þá tilgátu að á Íslandi hafi þetta
verið lykillinn að því að breyta vígamenningu yfirstéttarinnar.
Í ríkjum mótmælenda fékk konungsvaldið aðgang að gríðar-
miklum tekjum þegar það tók yfir eignir kirkjunnar og það styrkti
mjög stöðu konungsvaldsins gagnvart aðlinum. Konungur hafði nú
efni á að koma sér upp miklu öflugri og stærri flota og her en áður
með tekjunum af kirkjueignum. Jafnframt gat konungsvaldið gert
aðalinn mun háðari sér með því að bjóða upp á umboðsmennsku á
fyrrverandi kirkjueignum eins og klaustrunum hér á landi.
árni daníel júlíusson108
92 Árni Daníel Júlíusson, Jarðeignir kirkjunnar 1000–1550 og tekjur af þeim (Reykja -
vík: CAHD 2014).
93 DI V, bls. 63. Sjá einnig lög Kristoffers af Bayern um ólöglegan hernað, sem
giltu á Íslandi og í Noregi frá 1442, DI V, bls. 15.
Saga vor 2019 .qxp_Saga haust 2004 - NOTA 13.5.2019 17:21 Page 108