Saga - 2019, Page 111

Í stað þess að berjast um jarðeignir og tekjur af þeim með vopna -
valdi urðu íslenskir höfðingjar þá lykilstuðningsmenn konungs.
Eins og í öðrum mótmælendalöndum voru klaustur lögð niður hér
á landi við siðbreytinguna. Klaustrin áttu gríðarlegar jarðeignir svo
að eftir miklu var að slægjast.94 Höfðingjar höfðu fyrir siðaskipti átt
hirðstjóravöld undir konungsvaldi, en stóðu sterkar að vígi gagn -
vart konungsvaldinu á meðan konungur réði ekki beint yfir stórum
jarðagóssum á Íslandi. Eftir siðaskiptin breyttist þetta þegar kon-
ungur tók undir sig klausturgóssin og jafnframt urðu breytingar í
yfirstéttinni. Þær ættir sem valdamestar voru fram undir 1540 létu
undan síga og nýjar ættir eins og Svalbarðsætt náðu forræði.95 Nýju
ættirnar voru einmitt oft með klaustraumboð.
Í stórum dráttum má því segja að fækkun mannvíga á Íslandi á
sextándu öld eigi sér svipaðar orsakir og fækkun mannvíga annars
staðar á Norðurlöndum á sautjándu öld, eflingu ríkisvalds í fram-
haldi af uppreisn mótmælenda gegn kaþólsku kirkjunni. Afl ríkis-
valdsins í kjölfar siðaskiptanna virðist hins vegar hafa náð fyrr til
Íslands en hinna Norðurlandanna. Vígamenning á Íslandi virðist
einnig hafa verið með öðrum hætti en þar. Manndráp almennra
bænda á hver öðrum tíðkuðust á hinum Norðurlöndunum og það
voru slík manndráp sem aðgerðir ríkisvaldsins um og upp úr 1620
beindust fyrst og fremst að. Aðrar reglur virðast hafa gilt um víga-
menningu höfðingja á Norðurlöndum.96 Vígamenning virðist því
hafa verið nokkuð ólík á Íslandi og hinum Norðurlöndunum á tíma-
bilinu 1540–1650. Deilur milli almennra bænda virðast sjaldan hafa
leitt til mannvíga hér á landi, en oft á Norðurlöndum. Þetta er
athyglisverður munur sem ekki hefur verið ljós áður.
Samantekt og umræða
Mikil breyting varð á íslenskri vígamenningu um miðja sextándu
öld. Fram að því voru mannvíg tiltölulega tíð og tengdust oft deil -
um höfðingja um auð og völd. Eftir það fækkaði þeim mjög. Eftir
1620 lögðust mannvíg alveg af og öll manndráp sem skráð voru á
manndráp verður að morði 109
94 Árni Daníel Júlíusson, Jarðeignir kirkjunnar 1000-1550 og tekjur af þeim.
95 Helgi Þorláksson, „Frá kirkjuvaldi til ríkisvalds“, bls. 236–242.
96 Jeppe Büchert Netterstrøm, „Criminalization of homicide in early modern
Denmark“, bls. 463.
Saga vor 2019 .qxp_Saga haust 2004 - NOTA 13.5.2019 17:21 Page 109