Saga - 2019, Page 172

Þegar maður les um öll þessi tilboð vaknar spurningin hvort
eitthvað hafi breyst í áranna rás hvað þetta varðar. Hafa líkklæði
verið óbreytt um aldir eða hafa þau tekið breytingum í takt við sam-
félagið? Tilgangur þess arar greinar er að rýna í málið og sýna að
menn eru frekar íhaldsamir með tilliti til útfararsiða en nú gætir
nýrra viðhorfa. Tekið skal fram að orðið líkklæði er hér notað sem
yfirheiti yfir hvers konar flíkur og fataefni sem hinir látnu eru klæddir
í þegar þeir eru búnir til greftrunar eða bálfarar.
Ákvæði í miðaldalögum
Það dettur líklega engum í hug í dag að hægt sé að jarða einhvern
án þess að hylja líkamann með einhvers konar fatnaði, ekki frekar
en við getum ímyndað okkur jarðarför án kistu sem hönnuð er og
framleidd í þeim sérstaka tilgangi að þjóna sem síðasti hvíldarstaður
hins látna. Í huga okkar er kistan ómissandi þáttur af heildarmynd-
inni. Þetta hefur þó ekki alltaf verið þannig.
Á miðöldum taldi löggjafinn nauðsynlegt að setja sérstakt ákvæði
um það hvernig ætti að undirbúa lík til greftrunar. Í Krist inna laga
þætti Grágásar er sérstaklega tekið fram að hvorki eigi að færa lík til
kirkju nakið né blóðugt.5 Síðari krafan er ef til vill skiljanleg í ljósi
þess að tímarnir voru róstusamir, bæði á Íslandi og víða í Evrópu.
Kirkjan hefur ekki viljað láta blóð saurga helgidóminn og þann
griðastað sem hann átti að vera. Til að fjarlægja merki um ofbeldi
eða líkamlegan skaða var því nauðsynlegt að þvo blóð af líkunum.6
Einnig var ákvæði um að líkið skyldi vera sveipað annaðhvort í lér-
eft eða vaðmál, en aftur á móti er enga kröfu um kistu að finna í lög-
unum. Augljóslega hafa kistur þó tíðkast í einhverjum mæli, sem
marjatta ísberg170
5 Grágás. Lagasafn íslenska þjóðveldisins. Ritstj. Gunnar Karlsson, Kristján Sveins -
son og Mörður Árnason (Reykjavík: Mál og menning 1992), bls. 7. Þetta ákvæði
vantar í „kristindómsbálk hinn nýja“ sem lögtekinn var árið 1275. Sbr. Járnsíða
og Kristinréttur Árna Þorláksonar. Ritstj. Haraldur Bernharðsson, Magnús Lyng -
dal Magnússon og Már Jónsson (Reykjavík: Sögufélag 2005).
6 Sá siður að þvo lík hefur reyndar tíðkast meira eða minna um allan heim þó að
engin lagaákvæði hafi verið til um það. Menn eru samt ekki sammála um ástæð -
una. Hugsanlega var upphaflega merkingin í kristni að koma í veg fyrir að hinn
látni kæmi óhreinn fyrir augliti Drottins. Sbr. Ulrika Wolf-Knuts, „Ruumiinpesu
— naisten työtä“. Louhen sanat. Kirjoituksia kansanperinteen naisista. Ritstj. Aili
Nenola og Senni Timonen (Helsinki: Suom alaisen kirjallisuuden seura 1990),
bls. 176‒185.
Saga vor 2019 .qxp_Saga haust 2004 - NOTA 13.5.2019 17:22 Page 170