Saga - 2019, Blaðsíða 182

Danaveldi átti um tíma eina hafnarborg í Indlandi og eitt virki í
því landi sem nú er Gana í Afríku. Nýlendur Dana í Indlandi og
Gana komust undir efnahagsvald Breta þegar á átjándu öld og
Bretland fékk þær formlega í hendur 1845 og 1849. Vestur-indísku
eyjar Danmerkur voru seldar Bandaríkjunum 1917 án þess að íbúar
eyjanna væru spurðir álits á gjörningnum. En Grænland var hins
vegar óumdeilanleg dönsk eign áfram. Einokunarverslun var af numin
þar 1948.
Hjálendur
Hér er um að ræða lönd sem höfðu að einhverju leyti lagalegt sjálf -
stæði og þar sem danska stjórnin viðurkenndi ákveðna sérstöðu íbú-
anna. Skilin milli hjálendu og nýlendu eru ekki alltaf greinileg en
voru þó skýrust í sambandi Danmerkur og Íslands.
Á einokunartímanum voru 20–25 hafnir á Íslandi sem aðallega
dönsk skip sigldu til. Ísland var tvímælalaust mikilvægasta hjálenda
Danakonungs, sú sem bar skýrust einkenni slíks lands. Í Færeyjum
var aðeins ein kauphöfn, í Þórshöfn. En hér á landi voru t.d. í gildi
samtímis dönsk-norsk lög og íslensk lög. Hér var yfirstétt sem alla
tíð hafði ákveðin völd, það voru mjög oft stórjarðeigendur, einnig í
tíð einveldisins (1660–1848). Þorri embættismanna var íslenskur og
allir prestar og biskupar voru það einnig. Þessu var ekki þannig
farið í hinum hjálendunum, Færeyjum og Finnmörk.
Ekki skiptir minna máli að þjóðfélagsskipan var áður fyrr gjör -
ólík í Færeyjum og Íslandi. Í Færeyjum var nær engin yfirstétt sem
byggði vald sitt á jarðeignum. Heildarfólksfjöldi þar sveiflaðist um
töluna 5.000 en á Íslandi um 50.000, alla vega frá sautjándu öld. Við
siðaskiptin lagði Danakonungur undir sig allar kirkjujarðir í Fær -
eyjum en á Íslandi urðu aðeins klausturjarðir eign konungs. Í Fær -
eyj um var kirkjujörðum ekki skipt og ábúendur þeirra voru helstu
bændur og leiðtogar Færeyinga, nefndir kóngsbændur. Jörð um sem
voru upphaflega í einkaeign var hins vegar skipt í ótal parta, breytt-
ust í raun í fjölda smáþorpa, þar sem meginhluti íbúanna bjó.
En aldrei virðist þó hafa verið litið á Færeyjar sem sérstaka tekju-
lind fyrir krúnuna andstætt Íslandi. Í mati á eignum konungs í
Norður-Atlantshafi með tilliti til verslunar 1781 voru Færeyjar metn-
ar á 2,8% af öllum konungstekjum Danaveldis í þessum heimshluta
meðan sambærileg verðmæti Íslands voru metin á rúm 37%.3 Kóngs -
gísli gunnarsson180
3 Gísli Gunnarsson, Upp er boðið Ísaland. Einokunarverslun og íslenskt samfélag 1602–
Saga vor 2019 .qxp_Saga haust 2004 - NOTA 13.5.2019 17:22 Page 180