Helga Law Journal - 01.01.2021, Page 13

Helga Law Journal - 01.01.2021, Page 13
Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson 1514 Þannig byggðu hin æðstu lög eðlisréttar í mannheimum á röklögmálum náttúrunnar fremur en á guðlegri forsjón.12 En hvað varð þá um ius gentium sem arfleifð Rómarréttar lagði miðaldamönnum í Evrópu einnig í té ásamt hugmyndum um eðlisrétt? Hugmyndin um reglur í anda ius gentium teygði sig einnig inn á miðaldir en lögspekinga þess tíma greindi allnokkuð á um þýðingu slíkra reglna sem átti eftir að hafa sérstaka þýðingu þegar reglur þjóðaréttar taka að mótast síðar. Annars vegar voru þeir sem aðhylltust þá hugmynd, sem vísast var meira í anda hins upphaflega Rómarréttar, að eðlisréttur og reglur af meiði ius gentium væru ólíks eðlis þar sem ius gentium reglur væru mannasetningar sem auk þess giltu um önnur viðfangsefni en það sem eðlisréttur tæki til. Frumkvöðull slíkra hugmynda á ármiðöldum var 7. aldar maðurinn Ísidór frá Sevilla. Hins vegar voru þeir sem fremur fylgdu hugmyndafræði heilags Ágústínusar sem lifði fram á 5. öld og töldu að ius gentium reglur væru jafnan einhvers konar afsprengi af reglum eðlisréttar en Tómas frá Akvínó var á þeirri línu og varð sú túlkun öllu áhrifaríkari allt fram á 17. öld.13 Allt frá 12. öld fór síðan að bera meira á hugmyndum er fólu í sér visst rof í framangreinda miðaldahugsun í átt til endurreisnar. Sá þess fyrst einkum stað í hinum ört vaxandi borgríkjum á Ítalíu þar sem menn fóru að taka upp hugmyndina um sjálfstæða borgríkið í anda Forn-Grikkja sem jákvætt fyrirbæri. Fól slíkt í sér andstöðu við miðaldaskipulag þar sem ríktu einkum keisarinn og páfinn.14 Þá lá jafnframt fyrir að viss ríki Evrópu líkt og England, Frakkland og Danmörk voru í reynd ekki háð keisaranum þótt sérstaða hans væri löghelguð af kirkjunni. Var þannig kominn fram viss grunnur að hugmyndum um hið óháða og fullvalda ríki sem þó raungerðist enn frekar öllu síðar og er alger forsenda þess þjóðaréttar er við þekkjum í dag. Þegar komið var fram á 16. öld tók svo ýmislegt fleira að gerjast í hugmyndaheimi Evrópumanna sem átti eftir að hafa þýðingu fyrir síðari þróun í átt til þjóðaréttar. Því þótt miðaldamenn hafi almennt ekki litið svo á að aðrir en einstaklingar, þar með taldir valdhafar, ættu réttindi og bæru skyldur samkvæmt eðlisrétti voru þó menn á 16. öld sem tóku að setja fram hugmyndir í þá veru að valdhafar bæru ekki alls kostar slíkar skyldur þar sem þeir kæmu fram fyrir hönd ríkisins og sérstakar reglur giltu um ríki og valdhafa þeirra. 15 Í fararbroddi slíkra hugmynda var Frakkinn Jean Bodin (1530–1596) sem lagði áherslu á það sem kalla mætti fullveldi konungs Frakklands og aðgreindi þannig 12 Randall Lesaffer, European Legal History: A Cultural and Political Perspective (Cambridge 2009) bls. 246–247. 13 Neff (n 5) bls. 64–67, en gerir þó vissan mun á nálgun Ágústínusar og Tómasar. 14 Sumir tengja framvindu í átt frá miðaldahugsun og til nútímaþjóðaréttar við framþróun frjálslyndisstefnu, þ.e. frá og með 16. öld, á kostnað skólaspeki miðalda þar sem áhersla á frelsi einstaklingsins grundvallað á valdi laganna varð smám saman ráðandi hugmyndafræði í stað skólaspeki með áherslu á eðlisrétt sem fól ekki í sér átök frelsis og reglu heldur spurningar um rétt og órétt. Koskenniemi (n 4) bls. 71–77. 15 Augljóslega var þó alls ekki litið svo á að allir einstaklingar í samfélagi ættu fortakslaus réttindi og þá alls ekki allskostar jöfn eða sömu réttindi frá sjónarhóli eðlisréttar, sbr. stöðu kvenna, þræla og annarra kúgaðra hópa. með vissum hætti konungsvaldið og persónuna sem embættinu gegndi. Þá aðgreindi Bodin lögin frá öðrum réttindum en lögin stöfuðu einungis frá hinum fullvalda.16 Bodin taldi þó að valdhafinn væri undirsettur eðlisrétti en sá réttur dygði skammt um lögskipti hinna fullvalda. Bodin var því langt á undan sinni samtíð en skrif hans hafa þótt óræð í framsetningu.17 Næsta stóra skref í þróun í átt til þjóðaréttar helgaðist þó öðru fremur af þeim miklu landafundum sem áttu sér stað frá 14. og 15. öld og þar léku stórveldi þess tíma, Spánn og Portúgal, lykilhlutverk og höfðu enda blessun páfa til að skipta þekktum svæðum utan Evrópu upp í áhrifasvæði sín.18 Miðstöð hugmynda um það sem síðar varð þjóðaréttur var þá einkum í kringum Salamanca á Spáni og segir nú af tveimur helstu fræðimönnum af þeim skóla sem áttu eftir að marka spor í sögu þjóðaréttar, Vitoria og Suárez. 3 Aldafar 16. aldar — Salamanca-skólinn — Vitoria og Suárez — og huldumaðurinn Gentili Salamanca-lögspekiskólinn á Spáni leiddi á 16. og fram á 17. öld af sér leiðandi hugsuði á því sviði sem síðar varð þjóðaréttur, en úr ranni þessa kaþólska lögspekiskóla koma tveir af helstu brautryðjendum þjóðaréttar, Francisco de Vitoria (1483–1546) og Francisco Suárez (1548–1617). Bakgrunnur þeirra lá í eðlisrétti og skólaspeki þess tíma í anda Tómasar frá Akvínó, en í verkum þeirra beggja má greina viðleitni til að tengja siðakerfi hefðbundinnar kaþólskrar guðfræði þess tíma við áherslur endurreisnarinnar þegar kom að því að greina lögin og þá ekki síst þær reglur sem gilda ættu í samskiptum Spánar og kristinna manna við aðrar þjóðir. Það var einmitt á þessum tímum eftir landafundina í Ameríku og Asíu þegar Spánn og hinn kristni heimur voru heimsveldi að áleitnar spurningar tóku að vakna um þau lög sem gilda ættu í stærri heimi. Dóminíkanamunkurinn og guðfræðingurinn Francisco de Vitoria þótti á sinni tíð kunnur af þekkingu á verkum Tómasar frá Akvínó, þar á meðal um eðlisrétt, en framan af ævi sýndi hann þó lítinn áhuga á heimsmálum. Það átti þó eftir að breytast árið 1534 þegar Vitoria varð fyrir áhrifum af frásögnum af illu framferði Pizarro og hans manna gagnvart Inkaríkinu í nýja heiminum.19 Vitoria fór að greina þessa nýju stöðu í samskiptum Spánar við nýja heiminn frá sjónarhóli eðlisréttar í anda Tómasar frá Akvínó en vék þó síðar í nokkru frá hans hugmyndum með því að færa rök fyrir því að slíkar reglur í samskiptum við framandi þjóðir hlytu þó, a.m.k. að hluta til, að vera einnig nokkurs konar ius 16 Lesaffer (n 12) bls. 313–315. 17 Neff (n 5) bls. 145–146. Skrif Bodin eru talin byggja á ótta hans við stjórnleysi líkt og hann hafði upplifað sterkt í trúarbragðadeilum í Evrópu þess tíma og taldi hann að lausnin fælist í fullveldi veraldlegs valdhafa og í reglum í samskiptum þeirra, sbr. Koskenniemi (n 4) bls. 78. 18 Samspil réttarþróunar og nýlendustefnu Evrópuríkja er hér augljóst. Átt er við Tordesillas- samninginn frá 1494 og Saragossa-samninginn 1529. Lesaffer (n 12) bls. 291. 19 Neff (n 5) bls. 92–93.
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132
Page 133
Page 134
Page 135
Page 136
Page 137
Page 138
Page 139
Page 140
Page 141
Page 142
Page 143
Page 144
Page 145
Page 146
Page 147
Page 148
Page 149
Page 150
Page 151
Page 152
Page 153
Page 154
Page 155
Page 156
Page 157
Page 158
Page 159
Page 160
Page 161
Page 162
Page 163
Page 164
Page 165
Page 166
Page 167
Page 168
Page 169
Page 170
Page 171
Page 172
Page 173
Page 174
Page 175
Page 176
Page 177
Page 178
Page 179
Page 180
Page 181
Page 182
Page 183
Page 184
Page 185
Page 186
Page 187
Page 188
Page 189
Page 190
Page 191
Page 192
Page 193
Page 194
Page 195
Page 196
Page 197
Page 198
Page 199
Page 200
Page 201
Page 202
Page 203
Page 204
Page 205
Page 206
Page 207
Page 208
Page 209
Page 210
Page 211
Page 212
Page 213
Page 214
Page 215
Page 216
Page 217
Page 218
Page 219
Page 220
Page 221
Page 222
Page 223
Page 224

x

Helga Law Journal

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Helga Law Journal
https://timarit.is/publication/1677

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.