Helga Law Journal - 01.01.2021, Síða 15

Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson
1716
gentium, mannasetningar byggðar á gildum sem allir menn um víða veröld ættu að
geta komið sér saman um.20
Í ritinu Relectio de Indis frá 1539 útskýrir Vitoria þessar hugmyndir sínar frekar
en í forgrunni voru hugleiðingar um lögmæti landvinninga Spánverja í Ameríku
gagnvart þjóðum sem voru þar fyrir. Hafnaði Vitoria því að lögmæti slíkra
landvinninga Spánar gæti byggt á algildum eðlisrétti í þágu Spánar eða hins kristna
heims til slíkrar töku og páfinn gæti einungis falið Spáni að breiða þar út trú. Ættu
þær þjóðir sem bjuggu fyrir í nýja heiminum ótvíræð réttindi óháð skorti á
kristinni trú eða siðmenningu.21 Aftur á móti væru ríki þeirra og þegnar einnig
hluti af stærra samfélagi mannkyns og lytu þá sem slík einnig öðrum reglum er
um það giltu, þ.e. einhvers konar ius gentium. Á heldur umdeildari máta á
mælikvarða nútímans tilgreindi Vitoria síðan ýmis lögmæt yfirráð Spánar í
Ameríku í krafti valdbeitingar byggð á meintum brotum innfæddra gegn þeim
sammannlegu reglum af meiði ius gentium, sem þá einkum fólust að hans mati í
því að vilja ekki deila með öðrum sameiginlegum gæðum nýja heimsins, en í því
fælist til dæmis umferðarréttur um lönd annarra, til að nýta ónumin gæði, giftast
og öðlast borgararéttindi.22 Á móti kom að Vitoria taldi jafnframt að gæta bæri
þó alls meðalhófs og að eðlilegt væri að tortryggni gætti í þessu sambandi en
nauðsynleg valdbeiting væri því einungis lögmæt þegar um allt annað þryti. Óhætt
er að segja að skrif manna á borð við Vitoria hafi ekki reynst þýðingarlaus þar
sem Karl V. keisari og Spánarkonungur lagði árið 1542 bann við þrælkun hinna
innfæddu í kjölfar ályktunar páfans.23
Þegar virt er framlag Vitoria þá verður að gæta að svokallaðri söguskekkju
sem felur í sér að gæta verði varúðar þegar lagt er gildismat á löngu liðna tíma.
Framlag hans felur í sér þá nálgun að jafnvel hinir trúlausu, er byggju yfir
mannlegri skynsemi og hefðu sitt eigið siðakerfi og þjóðskipulag, áttu að njóta
eðlisréttar og einhvers konar ius gentium í samskiptum þjóða. En sjálfur páfinn
gæti ekki löghelgað frávik frá því þannig að Spánverjar gætu farið sínu fram að
geðþótta í nýja heiminum. Á móti kom að Vitoria taldi framangreint ekki einasta
fela í sér réttindi heldur einnig skyldur fyrir frumbyggjaþjóðirnar í Ameríku er
byggðust í hans huga að mestu á viðteknu gildismati Evrópumanna þess tíma.
Réttlætti hann þannig íhlutun og beitingu vopnavalds af hálfu Spánverja gegn
meintum brotum ýmissa frumbyggja á þeim skyldum en auk þess taldi hann að
heiðingjar er færu þannig fram væru ófærir um að teljast fullvalda og gætu heldur
ekki háð réttlátt stríð. Má því segja að í hugmyndum Vitoria birtist í senn margt
af því sem varð að því besta og því versta í vestrænni siðmenningu en ótvírætt er
að hann var brautryðjandi í því að skilgreina reglur í samskiptum þjóða.24

20 Annabel Brett, „Francisco de Vitoria (1483–1546) and Francisco Suárez (1548–1617)“ í Bardo
Fassbender og Anne Peters (ritstj.), The Oxford Handbook of The History of International Law (Oxford
University Press 2012) bls. 1087.
21 Lesaffer (n 12) bls. 318–319.
22 Brett (n 20) bls. 1088–1089.
23 Neff (n 5) bls. 118–119.
24 Anghie (n 4) bls. 13–30.
Um hálfri öld á eftir Vitoria kom fram á sjónarsviðið Francisco Suárez sem
sumir telja að hafi verið fyrstur til að fjalla kerfisbundið um það sem kalla mætti
vísi að þjóðarétti. Suárez kenndi við Háskólann í Salamanca og var því vel að sér
um verk Vitoria og Tómasar frá Akvínó en síðar flutti hann til Portúgals þar sem
hann samdi ritið De legibus ac Deo legislatore árið 1612. Þar má greina aðgreiningu á
milli reglna eðlisréttar og ius gentium en Suárez gekk þó mun lengra en Vitoria í
því að rjúfa tengsl ius gentium við eðlisrétt. Rökstuddi Suárez það með því að það
sem leiddi af eðlisrétti hlyti jafnframt að vera eðlisréttur en ekki ius gentium sem
væru þá annars konar reglur. Suárez snýr þannig í raun baki við miðaldahefð
kirkjunnar að nálgast þær reglur sem hlytu að gilda í samskiptum manna ólíkra
þjóða, eða ius gentium, sem afleiddan eðlisrétt, en fetar í fótspor Ísidórs frá Sevilla
með því að líta á eðlisrétt og ius gentium sem skýrt aðgreind réttarsvið líkt og
Rómverjar gerðu. Þá markar einnig tímamót að Suárez virðist líta á ius gentium
sem reglur sem gildi sérstaklega um samskipti þjóða.25 Þær reglur væru sem fyrr
segir ólíkar eðlisrétti, mannasetningar sem leiddu af mannlegum vilja og
frumkvæði, breytanlegar í tíma og rúmi, samskiptavenjur sem yrðu til í
samskiptum þjóða í skjóli sammannlegrar þarfar til samskipta og settu ríkjum
takmörk, eða því sem næst þjóðaréttur eins og við þekkjum hann nú til dags.26
En þótt Suárez hafi þannig vísast verið fyrstur til þess að fjalla um ius gentium
sem regluverk í anda þess sem síðar varð réttarkerfið þjóðaréttur kom það þó í
hlut annars manns á 17. öld að setja slíkar hugmyndir fram með þeim hætti að
áhrifin áttu eftir að vara um aldir. Ólíkt þeim Vitoria og Suárez taldi sá
fræðimaður sig ekki þurfa að fást við spurninguna um stöðu guðslaga þegar kæmi
að því að setja fram þær réttarreglur sem hlytu að gilda í samskiptum ríkja. Þetta
var Hollendingurinn Húgó Grótíus en staða hans í sögu þjóðaréttarins er slík að
í næsta kafla verður nokkru rými varið í að rekja einstaka ævi hans og verk í
samhengi við aldarfar 17. aldar í þessum efnum. Áður en vikið verður að Grótíusi
og verkum hans er þó rétt að gera öðrum manni fyrst stuttlega skil, ítalska
Englendingnum Gentili, sem var raunar flestum hulinn og gleymdur fram á 19.
öld, en er nú almennt viðurkennt að var langt á undan sinni samtíð í umfjöllun
um mikilsverð þjóðréttarleg álitaefni af ýmsu tagi. Það sem Gentili og Grótíus
eiga sameiginlegt er að á þeirra tíð var þeirri hugmyndafræði að vaxa fiskur um
hrygg í norðanverðri Evrópu að trú á sameiginlegt gildismat sem lykil að lausn
fyrir samskipti ólíkra valdhafa væri að riðlast og á því ástandi þyrfti að finna
viðunandi skýringar og lausnir.27
Alberico Gentili (1552–1608) fæddist í Páfaríkinu á Ítalíu, sem þá var öllu
viðameiri valdamiðstöð og á annan veg en nú er. Gentili lærði lögfræði í Perugia
þar sem hann starfaði sem borgarlögmaður. En eftir að hafa setið undir ámælum
fyrir villutrú flúði hann land og settist árið 1580 að í Lundúnum og varð árið 1587
prófessor við skóla St. Johns í Oxford-háskóla. Á Englandi lét Gentili til sín taka
á ýmsum sviðum og þótti afkastamikill í fræðunum en það var þó ekki fyrr en á

25 Neff (n 5) bls. 154–155.
26 Brett (n 20) bls. 1090.
27 Koskenniemi (n 4) bls. 106.