Helga Law Journal - 01.01.2021, Blaðsíða 37

Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson
3938
samfélagi og að það væru samfélög sem væru hreyfiafl sögulegrar þróunar.
Hugmyndir Hegel um alþjóðasamskipti fólu annars í sér almenna vantrú á
þýðingu þjóðaréttar í anda þess sem síðar nefndist raunhyggja og fólu ekki síst í
sér andstöðu við hugmyndir Kant um að viss normatíf gildi hlytu að verða ofan
á sem hugmyndafræði í samskiptum ríkja. Hegel hafði afar takmarkaða tiltrú á
„alþjóðasamfélagi“ ríkja þar sem ólík fullvalda ríki hefðu einatt andstæða
hagsmuni. Áhersla Hegel var einkum á ríkið sem fullvalda þjóðfélagseiningu, en
í hinni stóru samfélagsgreiningu hans tilheyrðu alþjóðsamskipti ríkja hinum
„hlutlæga anda“, en ríkið væri æðsta birtingarmynd hans og væri þannig æðra
einstaklingunum. Ríki væru aftur á móti líkt og einstaklingar í eðli sínu ekki í
fullkomnum samhljómi, ólíkt ýmsum enn æðri birtingarmyndum mannsandans,
heldur væru þau margræð og með sumpart ólíka hagsmuni þannig að átök ríkja
væru jafnan yfirvofandi og því sem næst óumflýjanleg. Ríki væru heldur ekki
bundin af siðferðilegum gildum en hefðu frjálsan vilja til að vinna að hagsmunum
sínum og þýðing þjóðaréttar sem kerfis fælist því í viðurkenningu ríkja á stöðu
hvers annars í því tilliti.113 Hugmyndir Hegel sverja sig þannig ótvírætt í ætt við
raunhyggjukenningar um alþjóðasamskipti og þjóðarétt og „neo-Hegelismi“ felur
þannig í sér þá sýn að hugmyndin um þjóðarétt sé í raun ekki annað en lög
mismunandi ríkja um samskipti þeirra við önnur ríki. Má til dæmis stundum
greina nokkuð viðlíka viðhorf í hægrisinnuðum áherslum í Bandaríkjunum og í
amerískri raunhyggju allt frá 19. öld. Þessar áherslur Hegel áttu einnig nokkurn
hljómgrunn í svonefndri sögustefnu í anda Friedrich Carl von Savigny á 19. öld
þar sem lögð var áhersla á að greina sérstakar menningarlegar hefðir og hagsmuni
sérhvers ríkis fyrir sig.114
7 Gullöld vildarréttar í þjóðarétti á 19. öld — öldin
þegar ius gentium aftengdist eðlisrétti
Eftir frönsku byltinguna undir lok 18. aldar og síðan í kjölfarið Napóleonsstríðin
funduðu sigurvegararnir í Evrópu á Vínarfundinum 1814–1815 en hvað varðar
þjóðarétt var þrennt sem stóð upp úr er leið á 19. öldina. Í fyrsta lagi var þetta
öld aukinnar íhaldssemi í alþjóðastjórnmálum en vaxandi frjálsræðis í viðskiptum.
Í öðru lagi var það iðnbyltingin og óbilandi trú manna á framfarir í gegnum
stigvaxandi tækni og vísindi. Í þriðja lagi birtist 19. öld síðan sem öld
vildarréttarins í þjóðarétti, þ.e. öldin þegar eðlisréttur vék úr fyrsta sæti fyrir
mannasetningum eða hér þjóðarétti ius gentium sem þótti þá vera orðið það
réttarsvið sem endurspeglaði alfarið vilja ríkja í samskiptum þeirra en ekki annað.
Greining á gildandi reglum þjóðaréttar byggðist þá alfarið á rannsókn og aðleiðslu
að gildandi reglum út frá framkvæmd og afstöðu ríkja, en ekki röklegri afleiðslu

113 Armin von Bogdandy og Sergio Dellavalle, „Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770–1831)“ í
Bardo Fassbender og Anne Peters (ritstj.), The Oxford Handbook of The History of International Law
(Oxford University Press) bls. 1128–1129.
114 Lesaffer (n 12) bls. 466–469.
út frá fyrirframgefnum reglum eðlisréttar. Samhliða vildarrétti voru einnig sprotar
margslungnari hugmyndafræði að verða til á 19. öld sem síðar áttu eftir að setja
svip sinn á þróun þjóðaréttar á 20. öld, þ.e. frjálslyndisstefna, þjóðernissinnuð
sögustefna og áhersla á þjóðfélagsfræði. Áherslan á vildarrétt varð þó í nær öllu
tilliti hin ríkjandi hugmyndafræði um lög almennt á 19. öld og sumir fræðimenn
gengu þá svo langt að afneita með öllu tilvist eða þýðingu eðlisréttar fyrir
þjóðarétt.
Hugmyndafræðilegan grunn að vildarrétti er að rekja til svokallaðar
framstefnu (pósitífisma) en helsti frumkvöðull hennar var Frakkinn Auguste
Comte (1798–1857) sem gaf út sex binda verk 1830–1842. Kenningar hans gengu
út á það að fyrrum hafi ríkt tímabil guðfræðinnar með geistlegum útskýringum á
orsökum tilverunnar og síðan heimspekinnar þar sem lagt væri út frá öðrum
frumforsendum líkt og í eðlisrétti, en nú væri runninn upp tími framstefnu með
vísindalegum empirískum greiningum á orsakatengslum en lögfræðilegt afsprengi
þessa, til dæmis á sviði þjóðaréttar, er þá vildarréttur.115 Þeir framstefnumenn á
sviði lögfræði sem lengst gengu töldu að lögin yrðu einungis greind með hinum
vísindalegu aðferðum í anda raunhyggju en hefði ekkert með hugleiðingar í anda
rökhyggju að gera, þ.e. öllum hugmyndum um tilvist eðlisréttar bæri að kasta fyrir
róða. Á meðal 19. aldar lögspekinga sem var á þessari línu og vék að nokkru að
þjóðarétti var breski lögfræðingurinn John Austin (1790–1859) sem leit annars
mjög til hugmynda landa síns Jeremy Bentham (1748–1832) frumkvöðuls
nytjahyggjunnar. Austin gekk út frá því að lög væru sem slík jafnan kerfi fyrirmæla
fullvalda valdhafa sem tryggðu eftirfylgni þeirra en ekki bara normatífar
meginreglur sem leiða mætti út frá, eins og samkvæmt ætluðum eðlisrétti. Raunar
taldi Austin þjóðarétt í heild sinni ekki lög í þessum skilningi þar sem eftirfylgni
reglna væri ekki tryggð.116 Fæstir vildarréttarmenn á sviði þjóðaréttar gengu eins
langt og Austin og töldu þjóðarétt réttarkerfi þar sem viðurlög til að tryggja
framkvæmd reglna gætu birst með öðrum hætti í formi gagnaðgerða ríkja, til
dæmis með riftun samninga, rofi á stjórnmálasamskiptum, þvingunaraðgerðum,
eða þá ef um allt annað þraut beitingu vopnavalds.117 Til grundvallar öllum
efnisreglum þjóðaréttar lægi vilji ríkja til að viðurkenna þær og þjóðaréttur væri
réttarkerfi þar sem ríki settu sameiginlegar reglur fyrir sig með því að veita
samþykki fyrir þeim og þær helstu viðurkenndu aðferðir sem unnu sér sess í því
sambandi voru þá samningar og venjur. Áherslan færðist þá að sama skapi yfir á
aðferðir við að setja eða greina lög fremur en á inntak þeirra, en eins og
heimspekingurinn David Hume (1711–1776) hafði áður bent á þá er
grundvallarmunur á því sem er og því sem ætti að vera, og verkefni lögfræðinga
frá og með 19. öld var að reyna að fjalla um það sem væri en heimspekingar og
stjórnmálin skyldu sjá um hitt.118

115 Vísi að svo framúrstefnulegum hugmyndum má þó enn fremur greina hjá 14. aldar manninum
Vilhjálmi af Ockham en fékk litlar undirtektir þá og þótti villutrú, sbr. Neff (n 5) bls. 222.
116 Malcolm N. Shaw, International Law (8. útg., Cambridge University Press 2017) bls. 3.
117 Neff (n 5) bls. 231.
118 Robinson, Fergus og Gordon (n 10) bls. 250.