Helga Law Journal - 01.01.2021, Side 41

Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson
4342
Víkur þá sögunni að F.F. Martens en hann þótti helsti þjóðréttarfræðingur
Rússneska keisaradæmisins síðla á 19. öld og gegndi þá jöfnum höndum stöðu
prófessors við Háskólann í Pétursborg og ráðgjafa í keisaralegu
utanríkisþjónustunni þar í landi. Martens fæddist í Eistlandi og varð munaðarlaus
á unga aldri en braust til mennta og lærði lögfræði í Pétursborg en síðan lá leið
hans í frekara nám í Heidelberg og Vín þar sem áhugi hans beindist að þjóðarétti.
Eftir að Martens sneri heim tók hann við framangreindum stöðum þar en hann
var í þjónustu Rússakeisara allt frá 1869 og til dauðadags 1909. Martens telst um
sumt til dæmigerðra vildarréttarmanna á síðari hluta 19. aldar, og vísaði meðal
annars til þess að í vísindalegri greiningu á réttarkerfi þjóðaréttarins væri ekkert
pláss fyrir pólitískar eða siðferðilegar vangaveltur. En margt í verkum hans
myndar einnig sterk tengsl við hugmyndir í anda frjálslyndisstefnu, til dæmis
áherslur hans á þýðingu samvinnu á alþjóðavettvangi.123 Martens var jafnan afar
virkur í útgáfu fræðilegs efnis á sviði þjóðaréttar og gaf á árunum 1882–1883 út
fyrsta heildstæða fræðiritið um efnið á rússnesku sem var síðan þýtt og fór víða
um lönd þekkt sem Contemporary International Law of Civilized Nations. Annað helsta
framlag Martens fólst í því að vera einn helsti hvatamaðurinn á bak við fyrstu
stóru milliríkjaráðstefnurnar í þágu friðar sem haldnar voru í Haag í Hollandi árin
1899 og 1907 og sem höfðu það að meginmarkmiði að stuðla að gerð
milliríkjasamninga um beitingu vopnavalds og um lög í stríði. Á fyrri ráðstefnunni
lagði Martens til hina margfrægu „Martens-klausu“ sem rataði svo inn í inngang
Haagsamnings nr. II frá 1899 um lög og venjur í landhernaði. Fól „Martens-
klausan“ efnislega í sér að túlka bæri samninginn og reglur settar í skjóli hans, eða
þær sem upp á vantaði, með hliðsjón af meginreglum hans og þróun á
réttarsviðinu og gildir sú túlkunarregla enn almennt í mannúðarétti.124 Nokkuð
skiptar skoðanir hafa þó verið um arfleifð Martens þar sem ýmsum þótti afstaða
hans til mála einkum litast af starfi hans sem sendimanns í þágu Rússlands og
eftir byltinguna þar í landi árið 1917 var hans lítt getið í Sovétríkjunum. Dagbækur
Martens þykja endurspegla þá togstreitu sem hann var í verandi bæði fræðimaður
og diplómat og sjálfum þótti honum hann meira metinn alþjóðlega en heima fyrir
þar sem hann sætti tortryggni í þjónustu keisarans verandi fræðimaður og af
baltneskum uppruna.125

123 Neff (n 5) bls. 257 og 309.
124 Lauri Malksoo, „Friedrich Fromhold von Martens (Fyodor Fyodorovich Martens — 1845–1909)“
í Bardo Fassbender og Anne Peters (ritstj.), The Oxford Handbook of The History of International Law
(Oxford University Press 2012) bls. 1147–1148.
125 Sama heimild bls. 1149–1150.
9 Lærdómur 20. aldar fyrir þróun þjóðaréttar —
skipbrot einsýni á áherslur vildarréttarins
Þegar á 19. öld mátti greina strauma og stefnur sem töldu of eindregnar áherslur
í anda vildarréttar þeirrar aldar ófullnægjandi greiningu á þjóðarétti. Sú gagnrýni
stafaði ekki einungis frá þeim minnkandi hópi fræðimanna sem enn aðhylltust
þýðingu eðlisréttar, heldur mun frekar frá fræðimönnum sem ýmist töldu slíka
tæknilega nálgun á réttinn með ofuráherslu á fullveldi ríkja í raun óraunsanna og
allt eins gildishlaðna þrátt fyrir vísindalegt yfirbragð. Vildarréttur virtist til dæmis
einn og sér, eins og síðar varð lögð ríkari áhersla á, alls ekki geta útskýrt þýðingu
einstaklingsbundinna réttinda manna og ófrávíkjanlegar þjóðaréttarvenjur í því
sambandi, svo siðferðileg álitamál virtust þannig óumflýjanleg.126 En sú stefna
sem átti öðru fremur eftir að leggja grunn að milduðum vildarrétti í þessum anda
á 20. öld á sviði þjóðaréttar er ótvírætt frjálslyndisstefnan (líberalismi) þar sem
áherslan er færð frá ríkinu og á fullveldi þess og yfir á frelsi og réttindi
einstaklinganna sem væri bæði þjóðfélagslega æskilegt og hagkvæmt.127
Frjálslyndisstefnan skiptist svo upp í áherslur á frelsi manna í viðskiptum annars
vegar og áherslur á stjórnmálaleg mannréttindi hins vegar, en hlutverk ríkja og
lögmætra valdhafa þeirra væri einkum það að standa vörð um slík réttindi
þegnanna. Slíkar hugmyndir voru auðvitað ekki nýjar af nálinni og áttu rætur að
rekja til frelsisstríðs Bandaríkjanna, frönsku byltingarinnar og hugmynda
fræðimanna á 18. öld. En á sviði þjóðaréttarins verða þessar hugmyndir sérlega
áhrifaríkar þegar kemur fram á 20. öld, einkum í kjölfar tveggja heimsstyrjalda og
til þeirra má rekja áherslu á uppbyggingu alþjóðastofnana sem og hugmyndir um
alþjóðasamfélag sem standa eigi vörð um ófrávíkjanleg gildi í krafti þjóðaréttar á
borð við frið og grundvallarmannréttindi. Má því segja að á 20. öld þá hafi
þjóðaréttur að nýju orðið að réttarkerfi sem væri a.m.k. að hluta til sett yfir ríkin
en ekki bara mótað af ríkjunum og fyrir hagsmuni þeirra einna.
Áhersla 19. aldar á vildarrétt blandast þannig saman við ýmsa strauma og
stefnur á 20. öld á sviði þjóðaréttar, einkum frjálslyndisstefnu af ýmsum toga, en
einnig um tíma sósíalisma og fasisma, auk ýmissa útgáfa af eðlisrétti. Þá má heldur
ekki líta fram hjá því að þróun þjóðaréttar á 19. og fram á 20. öld kallaðist í
verulegum efnum á við álitaefni sem tengdust nýlendustefnunni og stöðu þriðja
heimsins sem svo var kallaður.128 Þá var einnig viss gerjun í herbúðum

126 Neff (n 5) bls. 266–268.
127 Stephen C. Neff, “A Short History of International Law” í Malcolm Evans (ritstj.), International
Law (5. útg., Oxford University Press 2018) bls. 16.
128 Anghie (n 4) sjá einkum bls. 32–40. Líta sumir fræðimenn til dæmis svo á, með nokkurri einföldun,
að þjóðaréttur hafi allt fram eftir 20. öld einkum leitast við að réttlæta með aðferðum lögfræðinnar
valdbeitingu stórveldanna gegn réttlausum íbúum nýlenda. En jafnvel þegar sú lögformlega
undirokun hafi síðan liðið undir lok hafi þjóðaréttur áfram þjónað því hlutverki að heimila ýmiss
konar íhlutun í málefni þróunarlanda á forsendum og í þágu hagsmuna Vesturlanda, sbr. einnig skrif
ýmissa annarra er kenna má við gagnrýnar lögspekikenningar og Third World Approaches to
International Law (TWAIL).