Helga Law Journal - 01.01.2021, Blaðsíða 41

Helga Law Journal - 01.01.2021, Blaðsíða 41
Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson 4342 Víkur þá sögunni að F.F. Martens en hann þótti helsti þjóðréttarfræðingur Rússneska keisaradæmisins síðla á 19. öld og gegndi þá jöfnum höndum stöðu prófessors við Háskólann í Pétursborg og ráðgjafa í keisaralegu utanríkisþjónustunni þar í landi. Martens fæddist í Eistlandi og varð munaðarlaus á unga aldri en braust til mennta og lærði lögfræði í Pétursborg en síðan lá leið hans í frekara nám í Heidelberg og Vín þar sem áhugi hans beindist að þjóðarétti. Eftir að Martens sneri heim tók hann við framangreindum stöðum þar en hann var í þjónustu Rússakeisara allt frá 1869 og til dauðadags 1909. Martens telst um sumt til dæmigerðra vildarréttarmanna á síðari hluta 19. aldar, og vísaði meðal annars til þess að í vísindalegri greiningu á réttarkerfi þjóðaréttarins væri ekkert pláss fyrir pólitískar eða siðferðilegar vangaveltur. En margt í verkum hans myndar einnig sterk tengsl við hugmyndir í anda frjálslyndisstefnu, til dæmis áherslur hans á þýðingu samvinnu á alþjóðavettvangi.123 Martens var jafnan afar virkur í útgáfu fræðilegs efnis á sviði þjóðaréttar og gaf á árunum 1882–1883 út fyrsta heildstæða fræðiritið um efnið á rússnesku sem var síðan þýtt og fór víða um lönd þekkt sem Contemporary International Law of Civilized Nations. Annað helsta framlag Martens fólst í því að vera einn helsti hvatamaðurinn á bak við fyrstu stóru milliríkjaráðstefnurnar í þágu friðar sem haldnar voru í Haag í Hollandi árin 1899 og 1907 og sem höfðu það að meginmarkmiði að stuðla að gerð milliríkjasamninga um beitingu vopnavalds og um lög í stríði. Á fyrri ráðstefnunni lagði Martens til hina margfrægu „Martens-klausu“ sem rataði svo inn í inngang Haagsamnings nr. II frá 1899 um lög og venjur í landhernaði. Fól „Martens- klausan“ efnislega í sér að túlka bæri samninginn og reglur settar í skjóli hans, eða þær sem upp á vantaði, með hliðsjón af meginreglum hans og þróun á réttarsviðinu og gildir sú túlkunarregla enn almennt í mannúðarétti.124 Nokkuð skiptar skoðanir hafa þó verið um arfleifð Martens þar sem ýmsum þótti afstaða hans til mála einkum litast af starfi hans sem sendimanns í þágu Rússlands og eftir byltinguna þar í landi árið 1917 var hans lítt getið í Sovétríkjunum. Dagbækur Martens þykja endurspegla þá togstreitu sem hann var í verandi bæði fræðimaður og diplómat og sjálfum þótti honum hann meira metinn alþjóðlega en heima fyrir þar sem hann sætti tortryggni í þjónustu keisarans verandi fræðimaður og af baltneskum uppruna.125 123 Neff (n 5) bls. 257 og 309. 124 Lauri Malksoo, „Friedrich Fromhold von Martens (Fyodor Fyodorovich Martens — 1845–1909)“ í Bardo Fassbender og Anne Peters (ritstj.), The Oxford Handbook of The History of International Law (Oxford University Press 2012) bls. 1147–1148. 125 Sama heimild bls. 1149–1150. 9 Lærdómur 20. aldar fyrir þróun þjóðaréttar — skipbrot einsýni á áherslur vildarréttarins Þegar á 19. öld mátti greina strauma og stefnur sem töldu of eindregnar áherslur í anda vildarréttar þeirrar aldar ófullnægjandi greiningu á þjóðarétti. Sú gagnrýni stafaði ekki einungis frá þeim minnkandi hópi fræðimanna sem enn aðhylltust þýðingu eðlisréttar, heldur mun frekar frá fræðimönnum sem ýmist töldu slíka tæknilega nálgun á réttinn með ofuráherslu á fullveldi ríkja í raun óraunsanna og allt eins gildishlaðna þrátt fyrir vísindalegt yfirbragð. Vildarréttur virtist til dæmis einn og sér, eins og síðar varð lögð ríkari áhersla á, alls ekki geta útskýrt þýðingu einstaklingsbundinna réttinda manna og ófrávíkjanlegar þjóðaréttarvenjur í því sambandi, svo siðferðileg álitamál virtust þannig óumflýjanleg.126 En sú stefna sem átti öðru fremur eftir að leggja grunn að milduðum vildarrétti í þessum anda á 20. öld á sviði þjóðaréttar er ótvírætt frjálslyndisstefnan (líberalismi) þar sem áherslan er færð frá ríkinu og á fullveldi þess og yfir á frelsi og réttindi einstaklinganna sem væri bæði þjóðfélagslega æskilegt og hagkvæmt.127 Frjálslyndisstefnan skiptist svo upp í áherslur á frelsi manna í viðskiptum annars vegar og áherslur á stjórnmálaleg mannréttindi hins vegar, en hlutverk ríkja og lögmætra valdhafa þeirra væri einkum það að standa vörð um slík réttindi þegnanna. Slíkar hugmyndir voru auðvitað ekki nýjar af nálinni og áttu rætur að rekja til frelsisstríðs Bandaríkjanna, frönsku byltingarinnar og hugmynda fræðimanna á 18. öld. En á sviði þjóðaréttarins verða þessar hugmyndir sérlega áhrifaríkar þegar kemur fram á 20. öld, einkum í kjölfar tveggja heimsstyrjalda og til þeirra má rekja áherslu á uppbyggingu alþjóðastofnana sem og hugmyndir um alþjóðasamfélag sem standa eigi vörð um ófrávíkjanleg gildi í krafti þjóðaréttar á borð við frið og grundvallarmannréttindi. Má því segja að á 20. öld þá hafi þjóðaréttur að nýju orðið að réttarkerfi sem væri a.m.k. að hluta til sett yfir ríkin en ekki bara mótað af ríkjunum og fyrir hagsmuni þeirra einna. Áhersla 19. aldar á vildarrétt blandast þannig saman við ýmsa strauma og stefnur á 20. öld á sviði þjóðaréttar, einkum frjálslyndisstefnu af ýmsum toga, en einnig um tíma sósíalisma og fasisma, auk ýmissa útgáfa af eðlisrétti. Þá má heldur ekki líta fram hjá því að þróun þjóðaréttar á 19. og fram á 20. öld kallaðist í verulegum efnum á við álitaefni sem tengdust nýlendustefnunni og stöðu þriðja heimsins sem svo var kallaður.128 Þá var einnig viss gerjun í herbúðum 126 Neff (n 5) bls. 266–268. 127 Stephen C. Neff, “A Short History of International Law” í Malcolm Evans (ritstj.), International Law (5. útg., Oxford University Press 2018) bls. 16. 128 Anghie (n 4) sjá einkum bls. 32–40. Líta sumir fræðimenn til dæmis svo á, með nokkurri einföldun, að þjóðaréttur hafi allt fram eftir 20. öld einkum leitast við að réttlæta með aðferðum lögfræðinnar valdbeitingu stórveldanna gegn réttlausum íbúum nýlenda. En jafnvel þegar sú lögformlega undirokun hafi síðan liðið undir lok hafi þjóðaréttur áfram þjónað því hlutverki að heimila ýmiss konar íhlutun í málefni þróunarlanda á forsendum og í þágu hagsmuna Vesturlanda, sbr. einnig skrif ýmissa annarra er kenna má við gagnrýnar lögspekikenningar og Third World Approaches to International Law (TWAIL).
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132
Blaðsíða 133
Blaðsíða 134
Blaðsíða 135
Blaðsíða 136
Blaðsíða 137
Blaðsíða 138
Blaðsíða 139
Blaðsíða 140
Blaðsíða 141
Blaðsíða 142
Blaðsíða 143
Blaðsíða 144
Blaðsíða 145
Blaðsíða 146
Blaðsíða 147
Blaðsíða 148
Blaðsíða 149
Blaðsíða 150
Blaðsíða 151
Blaðsíða 152
Blaðsíða 153
Blaðsíða 154
Blaðsíða 155
Blaðsíða 156
Blaðsíða 157
Blaðsíða 158
Blaðsíða 159
Blaðsíða 160
Blaðsíða 161
Blaðsíða 162
Blaðsíða 163
Blaðsíða 164
Blaðsíða 165
Blaðsíða 166
Blaðsíða 167
Blaðsíða 168
Blaðsíða 169
Blaðsíða 170
Blaðsíða 171
Blaðsíða 172
Blaðsíða 173
Blaðsíða 174
Blaðsíða 175
Blaðsíða 176
Blaðsíða 177
Blaðsíða 178
Blaðsíða 179
Blaðsíða 180
Blaðsíða 181
Blaðsíða 182
Blaðsíða 183
Blaðsíða 184
Blaðsíða 185
Blaðsíða 186
Blaðsíða 187
Blaðsíða 188
Blaðsíða 189
Blaðsíða 190
Blaðsíða 191
Blaðsíða 192
Blaðsíða 193
Blaðsíða 194
Blaðsíða 195
Blaðsíða 196
Blaðsíða 197
Blaðsíða 198
Blaðsíða 199
Blaðsíða 200
Blaðsíða 201
Blaðsíða 202
Blaðsíða 203
Blaðsíða 204
Blaðsíða 205
Blaðsíða 206
Blaðsíða 207
Blaðsíða 208
Blaðsíða 209
Blaðsíða 210
Blaðsíða 211
Blaðsíða 212
Blaðsíða 213
Blaðsíða 214
Blaðsíða 215
Blaðsíða 216
Blaðsíða 217
Blaðsíða 218
Blaðsíða 219
Blaðsíða 220
Blaðsíða 221
Blaðsíða 222
Blaðsíða 223
Blaðsíða 224

x

Helga Law Journal

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Helga Law Journal
https://timarit.is/publication/1677

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.