Andvari - 01.01.2013, Blaðsíða 94

92
PÉTUR PÉTURSSON
ANDVARI
Únitarar eru að mörgu leyti skynsemishyggjumenn og margir þeirra hafa
verið deistar. Þeir hafna kenningu kristinnar kirkju um guðdóm Jesú Krists og
líta á hann fyrst og fremst sem spámann og göfugan siðapredikara. Guðfræði
únitara á sér rætur langt aftur í kirkjusögunni, en á 19. öld hafði hreyfing
þeirra komið sér fyrir í frjálslyndum og sjálfstæðum (congregational) söfn-
uðum á Bretlandi og í Ameríku. Fylgi hreyfingarinnar jókst á 19. öld og lögðu
talsmenn hennar víða þung lóð á vogarskálar mennta- og fræðastarfs.35 Þessi
trúarstefna skaut rótum meðal íslendinga í Ameríku og rann þar saman við
frjálslyndu guðfræðina.36
Yfirleitt eru söfnuðir únitara andsnúnir miðstýrðu kirkjufyrirkomulagi og
byggja starfsemi sína á sjálfstæðum söfnuðum sem hafna sérstökum trúar-
játningum og kirkjuvaldi. Það liggur því í hlutarins eðli að þeir hafna ríkis-
kirkjufyrirkomulagi í hvaða mynd sem er. Kirkjuskilningur únitara og kvek-
ara er nánast eins langt frá þeirri kirkjuguðfræði sem ríkti við Prestaskólann
og hugsast getur. Englendingurinn Isaac Sharp bar þeim Matthíasi og Eiríki
andblæ hins fjölbreytta trúarlífs á Bretlandi þar sem víða gætti umburðarlynd-
is og frjálslyndis. Fljótt má greina að þeir sóttu fyrirmyndir sínar og viðmið í
trúarefnum til Bretlands. Eiríkur nálgaðist skoðanir enskra upplýsingarmanna
og deista að öðru leyti en því að hann átti persónulega og tilfinningaríka trú.
Þessi trú virðist hafa verð hvatinn að hjálpsemi hans og afskiptum af félags-
málum. Hann trúði á mátt mannsins til að bæta heiminn og taldi tækni og
vísindi vera tæki til þess að skapa Guðs ríki á jörð. í þessu sambandi má
nefna fjársöfnun á Englandi til handa bágstöddum íslendingum sem áður er
vikið að.
Eiríkur skipaði sér fljótt í raðir þeirra biblíufræðinga sem á grundvelli bók-
menntarannsókna, sagnfræði og fornleifafræði tóku að endurskoða hefðbund-
in trúarleg viðhorf til hinna ýmsu rita Biblíunnar og kenndir voru við biblíu-
gagnrýni og frjálslynda guðfræði.37 Þeir fáu Danir sem aðhylltust frjálslyndu
guðfræðina sóttu fyrirmyndir sínar til þýskrar háskólaguðfræði en Eiríkur
kynntist þessari biblíugagnrýni fyrst meðal enskra menntamanna. Hann fór
í náms- og kynnisferðir bæði til Þýskalands og Frakklands, en fannst lítið
koma til andlegs og menningarlegs lífs í þessum löndum miðað við England,
en þó þóttu honum Frakkar skömminni skárri vegna frelsishefðar sinnar.
Hann hafnaði kenningum þýska heimspekiprófessorsins Friedrich Hegels sem
höfðu mikil áhrif á trúarlíf og menningu á meginlandi Evrópu á þeim tíma.
Ahrifamesti leiðtogi dönsku kirkjunnar og háskólaguðfræðinnar í Kaup-
mannahöfn, H. L. Martensen, hafði gert kenningar hans að hornsteini þeirrar
trúfræði og siðfræði sem sló í gegn í Kaupmannahafnarháskóla um miðja 19.
öldina og kennd var í Prestaskólanum í Reykjavík út alla þá öld.38 Þannig far-
ast Eiríki orð í bréfi til Jóns Sigurðssonar 1. desember 1864: