Andvari - 01.01.2013, Side 110

108
HJALTI HUGASON
ANDVARI
og gerst bóndi án mikilla skýringa. Frjálslyndar trúarskoðanir eru þó hin
eiginlega ástæða. Þórarinn hafði kennt Sigríði m.a. dönsku og þá fellt hug
til hennar í leynum. í hjónabandsraununum verða systkinin trúnaðarmenn
Sigríðar, sálusorgarar og Þórarinn loks elskhugi. Þá velur hann henni til lest-
urs bækur sem tala inn í aðstæður hennar og knýja uppgjör hennar áfram.
Hyggja þau á sameiginlega framtíð e.t.v. í Ameríku að skilnaðinum afstöðn-
um. Þórarinn er því margfaldur örlagavaldur í lífi Sigríðar. Hann opnar henni
leið að hugmyndadeiglu samtímans sem m.a. vekur spurningar um hjóna-
bandið sem stofnun, hann hvetur hana áfram í baráttu hennar fyrir skilnaði
og dreymir með henni framtíðardrauma.
Sigríður fær skilnað að borði og sæng. Meðan hún bíður lögskilnaðar ræðst
hún í húsmennsku hjá Steinari á Brú, róttækustu persónu bókarinnar, sem
heldur uppi hörðustu gagnrýninni á prestana og boðar nýjan hjúskaparskiln-
ing. Loks þegar lögskilnaður er fenginn eru kraftar Sigríðar þrotnir en al-
menningsálitið í sveitinni hafði allan tímann staðið með sr. Guðna sem talinn
er góður prestur þrátt fyrir að mörgum sé breyskleiki hans kunnur. Sigríður
deyr áður en draumar hennar rætast.
Líta ber á „Gamalt og nýtt“ sem raunsæislega boðunarsögu sem ætlað er að
koma á framfæri viðhorfum sem koma skýrt fram í sögunni og síðar verður
gerð grein fyrir. Þrátt fyrir það hefur verið bent á að í henni felist einnig ýmis
tákn sem vert sé að gefa gaum. Þórður Helgason hefur þannig bent á að stað-
setning sögunnar í dal megi skilja sem tákn um þröngsýni sveitarkvittsins
sem gegnir mikilvægu hlutverki í sögunni og á drjúgan þátt í að skapa Sigríði
örlög. Einnig séu bæjarnöfn táknræn. Á Kirkjubóli og Gili búi hinir lítilsigldu
en hinir víðsýnu á Brú og Hamri. Þá séu nöfn prestanna tveggja sem mynda
andstæður í sögunni táknræn: nafnið Þórarinn vísi til heitis Þórs, hins mátt-
uga áss, en Guðni til Guðs kirkjunnar sem gagnrýnd er í sögunni og loks séu
útlitslýsingar þeirra táknrænar. Guðna sé lýst sem fríðu lítilmenni en Þórarni
öflugum uppreisnarmanni.19 Ljóst er að Þorgils gjallandi beitti táknrænum
mannlýsingum til að undirbyggja þá málefnaumræðu sem hann vildi vekja.
Með þeim skapaði hann samhygð og andúð en afhjúpar jafnframt hversu yfir-
borðskennt almenningsálitið er. Hér skal hugað að fleiri táknrænum þáttum
sem leynast í sögunni, m.a. byggingu hennar.
Tímaspönn „Gamals og nýs“ er þannig að sagan hefst um sumar með brúð-
kaupi Sigríðar og sr. Guðna. Síðan er borið niður tveimur árum síðar og getið
fyrstu árekstra þeirra. Þá er aðdraganda brúðkaupsins lýst og þeim árum sem
liðin eru. Að því loknu er þráðurinn tekinn upp að nýju og rakinn í réttri
tímaröð uns sögunni lýkur á fjórða ári á þorra með dauða Sigríðar.20 Sagan
spannar þannig táknrænt séð hvörf frá birtu og gróanda til myrkurs og harð-
frera eða frá von til vonleysis. Þessi táknræna hlið sögunnar endurspeglast
þannig í byggingu hennar að hún hefst með prologos þar sem brúðkaupsræð-