Andvari - 01.01.2013, Side 117

andvari
HEIÐARLEIKI OG HRÆSNI
115
blóð, og ævinlega á ferð í myrkri en þoldi ekki ljósið. Það eina sem gat bjargað
mennskunni var frelsi viljans, andstæða bælingarinnar.57
Frelsi; sem allra mest frelsi; öll ánauð bara spillir og fordjarfar; það er nú gefið. Taka
Gleipnir burt so ekki kyrki hann lengur; með guðlegum ljóma og glansa, hann verður
nú annars bráðum að hrævareldi held ég. - Samningar, eða „republik" til reynslu, verra
verður það hreint ekki, ég hef trú á samningunum, þeir finnast mér so eðlilegir á þessari
samninga öld - bara fara varlega, ekkert ævilangt samningsband, og þá geta náttúrlega
fjöldamargir samningar staðið til dauðans.58
Frjáls gat maðurinn bundið sig samningum sem varað gátu ævilangt. Hér
er vissulega samhljómur með Sigríði og Steinari en hjá honum gætir meiri
þunga og heiftar.
Þegar svo löng ræða er lögð í munn Steinari er ekki að furða að hann
hafi almennt verið talinn málpípa höfundarins. Það mat þafnast þó fyrirvara.
Sigríður, burðarpersóna sögunnar, tekur afstöðu gegn honum og telur hann
bölsýnismann sem gangi of langt. Sjálfur finnur Steinar að viðhorf hans lama,
draga úr honum þrótt.59
Almannarómurinn er fullgild persóna í þeirri siðgæðis- og samfélagsum-
ræðu sem Þorgils gjallandi setur á svið í sögunni. Honum er gefin fullgild
rödd sem ætlað er að endurspegla ríkjandi afstöðu í samfélaginu og mynda
mótpól við Sigríði. Höfundur tekur jafnframt afstöðu gegn honum með háðs-
tóni sem hann vefur tíðum inn í endursögn sína:
Blikan sem grúfði í loftinu varð að dimmviðriskólgu, fyrstu hríðarkornunum lamdi
niður. Nú var hægt að finna Sigríði sakir, og þær nógu stórar; að skilja við manninn,
slíta sig frá svo góðum og skemmtilegum presti, var það ekki dæmalaust. Þó hann tæki
sér í staupinu við tækifæri; var kannski rétt að skilja við hann fyrir það; nei, það var
ekki hugsanlegt; eitthvað annað hlaut það að vera. Var hún ekki hætt að hlýða messu,
og las „romana" um húslestra; og svo sumt sem hún talaði um að trúlausir menn gætu
verið heiðvirðir og þjóðnýtir engu síður en aðrir. Það væri ekki óræk sönnun fyrir að
Lútherstrú væri sú besta og sannasta trú, þó játendur hennar héldu það. Hún var víst
„geggjuð í trúnni", það gat ekki hjá því farið. Menn spáðu að það sæist bráðum, hvað
hún hefði í huga með að vera friðlaus að skilja, og hvað úr henni yrði. Og fara svo í Brú
til Steinars, sem til margra ára hefði ekki lesið húslestur, var gjörsamlega hættur að vera
við messu; skaut kaldyrðum til prestanna, var illa til þeirra, en hélt með trúleysingjum,
brigslaði mönnum um hræsni og sagði menn væru á kafi í kreddum og hégiljum; gætu
ekki heitið kristnir menn nema að nafninu, til þess vantaði mannúð og mildi. Það var
sama hver í hlut átti, þegar svo lá á honum, skaut hann meinlegum sneiðyrðum og
ónotalegum hnýflum til hægri og vinstri. Svo sérvitur og harðlyndur og einráður að
menn þekktu ekki annað eins. En sá baslarabúskapur sem hjá honum var, ekki lifði
hann á bóklestrinum, bara skemmdi sig á honum; hvað gerði hann vanalega á fundum,
það var ekki mikið sem hann sagði þá, og þó gat hann talað fyrir sig mannskrattinn,
enginn neitaði því. Þó hann baslaði fyrir sig með þrjú börn og ætti fullörðugt með, þá
gat hann ekkert hjálpað öðrum eða lagfært stein í vegg.60