Andvari - 01.01.2013, Qupperneq 120

118
HJALTI HUGASON
ANDVARI
Guði eins og verið hafði - coram Deo - heldur frammi fyrir öðrum mönnum
- coram hominibus - sem nú höfðu sest í hásæti Guðs.
Um daga Þorgils gjallanda var þessi heimsmyndarbreyting tekin að hafa
áhrif hér á landi hvað trúarlíf áhrærir. Þá var og hafin hér þróun sem hefur
verið lýst með orðunum „frá trúarmenningu til trúarsannfæringar“.67 Með því
er átt við að fyrir breytinguna hafi verið gert ráð fyrir að einstaklingurinn
mótaðist af, tileinkaði sér og samsamaði sig sameiginlegri trú samfélagsins
sem kæmi hvarvetna fram með sýnilegum hætti í siðum og venjum. Þorgils
gjallandi talaði inn í slíkt samfélag þó það væri vissulega tekið að riðlast lítið
eitt, jafnvel í Mývatnssveit.
Með trúarsannfæringu er hins vegar átt við ástand sem ríkir þegar einstak-
lingnum er frjálst að móta sér eigin afstöðu í trúarefnum og ber meira að segja
skylda til þess ef hann vill teljast fullveðja og ábyrgur. Sigríður í Kirkjubóli,
systkinin á Hamri og Steinar á Brú eru fulltrúar þess sem hér er nefnt trúar-
sannfæring - eða ætti frekar að segja sannfæring og heilindi?
Líta má á Þorgils gjallanda sem skólabókardæmi um hugsandi einstak-
ling á því tímabili þegar íslenska samfélagið gekk í gegnum breytinguna „frá
trúarmenningu til trúarsannfæringar“. Hitasóttarkennd tjáningarþörf hans
um það leyti sem sögurnar í Ofan úr sveitum urðu til er til vitnis um að
hann upplifði það sem á máli guðfræðinnar kallast afturhvarf. Með því er átt
við róttæk sinnaskipti í trúarefnum líkt og Sál frá Tarsus, Páll postuli, varð
fyrir.68 Viðhorfsbreytingu Þorgils gjallanda ætti þó líklega fremur að kalla
„fráhvarf“ þar sem hún beindist a.m.k. yfirborðslega skoðað í gagnstæða átt
miðað við reynslu Páls. Það sem mestu skiptir er þó að Þorgils hvarf frá vana-
festu, hugsunar- og skeytingarleysi, samsömun, yfirborðsmennsku, skinhelgi,
hræsni og í versta falli lygi til heiðarleika. Ofan úr sveitum er vitnisburður
hans í því efni. Þess vegna segja allar sögurnar sem þar birtust frá átökum
heiðarleika og hræsni og ögra lesandanum til slíkra átaka. Það er erindið sem
Þorgils gjallandi vakti máls á og vildi fá viðbrögð við.
Lokaorð
í upphafi var spurt hvort Þorgils gjallandi hafi í sögu sinni „Gamalt og nýtt“
ráðist á „helgisögur" kristninnar, friðþægingarkenningu kirkjunnar eða aðrar
grundvallarhugmyndir hennar. Sú athugun sem hér var gerð sýnir að svo
var ekki. Gagnrýnin beindist að prestunum og þeim yfirdrepsskap, hræsni
og skinhelgi sem Þorgils taldi sig hafa kynnst af þeirra hálfu. Spjót hans
beindust einnig gegn gagnrýnislausri vanahugsun og hefðarhyggju almenn-
ingsálitsins. Þá réðst Þorgils gegn þeim „böndum" sem ráðandi öfl, kirkja og
ríki, höfðu lagt á fólk og ollu bælingu og afneitun eigin áhugamála og hvata.