Andvari - 01.01.2013, Side 123

ANDVARI
HEIÐARLEIKI OG HRÆSNI
121
Þórólfur Sigurðsson, 1917. „Jón Stefánsson". Skírnir 91. árg., 2. tbl. Reykjavík. Bls. 160-177.
(Einnig birt í Merkir íslendingar nýr flokkur I, 1962. Reykjavík: Bókfellsútgáfan hf.
Bls. 221-239).
TILVÍSANIR
1 Jóhanna Hauksdóttir og Þórður Helgason 1983: 7. Hugtök og heiti 1989: 253-255 (Sveinn
Skorri Höskuldsson).
2 Þórður Helgason 1982: 38-41.
1 Tveggja manna er getið undir því nafni í fornsögum. Annar kom til landsins með Auðuni
skökli landnámsmanni í Víðidal og bjó sá á Svínavatni. Hinn var bústjóri Þórólfs Kveld-
Ulfssonar í Noregi, stafnbúi hans og merkismaður. Landnámabók 1968: 214,223. Egils saga
1933: 33, 34-35,42,43-46,48, 53, 67, 68.
4 Ný hreyfing II 1893: bls. 10. Ný hreyfing III 1893: 13. Ný hreyfing (Niðurl.) 1893: 17.
Þórólfur Sigurðsson 1917: 163, 167-168. Þórður Helgason 1972: 39. Þetta boðunarhlutverk
hefur verið talið skaða persónusköpun verksins. Sjá Bókmenntir/Ofan úr sveitum 1892d: 28.
5 Rúmum þrjátíu árum eftir að Ofan úr sveitum kom út sagðist honum svo frá: „Ósjálfrátt var
söguformið hendi nær en ritgerðasniðið“. Jón Sefánsson 1924a: 247.
h Bjarni Benediktsson 1971: 48-49. Þórður Helgason 1972: 29.
7 Þórður Helgason 1982: 42, 44-45. Hér verður ekki tekin afstaða til þessa mats Þorgils. Þó
skal á það bent að ritdómarar tjáðu sig vissulega um þau viðhorf sem fram komu í sögunum.
Matthías Jochumsson (1835-1920) (1892: 47) taldi ekki ástæðu til að amast við ádeilu
Þorgils á „vantrúaða" presta og kirkjusiði. Hins vegar tók hann alvarlegar á boðskapnum
um hjónabandið: „En þar sem höf. óbeinlínis vefengir hjónabandið, þar fer hann lengra en til
kirkjusiða og kredda, þar slær hann höfði við þann stein, sem rotað getur þykkri hausskel en
hans, og það er hin mesta fávizka fríþenkjandi manna ... að vilja rýra helgi hjónabandsins.
Til þess er nógur tími þegar öll guðstrú er dauð, og heili og hjartalíf þjóðanna er orðið alveg
umsteypt". Réð hann höf. að kynna sér sálar- og siðfræði „og enda nokkrar góðar bækur
eptir „rétttrúaða“ rithöfunda líka, því þeir eru ekki allir svo heimskir heldur". Ritdómari
Sunnanfara (Jón Þorkelsson (1859-1924)) áleit ekki ástæðu til að hneykslast á sögunum
„þó þær kunni að þykja nýstárlegar í einhverju,“ enda segir hann gagnrýni á presta orðna
altíða. (Bókmenntir/Ofan úr sveitum 1892d: 27. Ritdómari Þjóðólfs (Hannes Þorsteinsson
(1860-1935)) taldi sneið höf. að hugvekjum Péturs Péturssonar (1808-1891) biskups „eiga
illa við“ og dæmið um prestagagnrýni þá sem fram kom í „Sr. Sölva" „óheppilegt“ og
„óeðlilegt". Taldi hann boðskap Þorgils þennan: „Burt með alla trú á einan guð og ódauð-
leika sálarinnar. Það er engin guð til og ekkert líf eptir þetta. Niður með alla kirkjustjórn
og alla presta, sem flestir prédika mót betri vitund. Hjónabandið er þrældómur gagn-
stæður mannlegu eðli og tilfinningum. Allt á að vera frjálst og óbundið. Engin höpt, engin
takmörkun, eða með öðrum orðum: engin reglubundin mannfélagsskipun....“ (Bókmenntir/
Ofan úr sveitum 1892b: 165. [Leturbr. Þjóðólfur.]) Um hjónabandsskilninginn sérstaklega
segir: „I sögu þessari, sem hér ræðir um, kemur einkum fram sú hlið hinnar „realistisku"
stefna, að rýra helgi hjónabandsins og veikja gildi þess með því að sýna fram á, að það sé
opt óþolandi helsi og óeðlilegt hapt, er ekki sé við unandi, að þessi æfilanga sambúðar-
skuldbinding hjónanna hafi opt spillandi áhrif á hugarfar þeirra, og að almenningsálitið