Andvari - 01.01.2013, Side 124

122
HJALTI HUGASON
ANDVARI
leggi allt of harðan dóm á skilnaðinn, enda sé of torsótt að ná honum og eigi að vera
miklu auðveldara. En hinir svonefnu „realistar“ gæta þess ekki nógsamlega, að þótt þessi
kenning þeirra hafi allmikinn sannleik í sér fólginn þá er sambúð hjónanna er ill, þá verða
afleiðingarnar af óbundnu frelsi í þessu efni: almenn lausung, siðaspilling og ringulreið
á allri lögbundinni skipun þjóðfélagsins, og það ástand teljum vér ekki heppilegt. Það er
mjög auðvelt að rífa niður, en það er örðugra að setja annað betra í staðinn. Hin svonefnda
óbundna ást („frie Kjærlighed“) og þar af leiðandi lausasambúð milli karla og kvenna getur
trautt orðið affarasælli en hjónabandið. (Bókmenntir/Ofan úr sveitum 1892c: 173.) I ritdómi
í Lögbergi taldi Einar H. Kvaran (1859-1938) alla fléttu sögunnar ótrúverðuga þar sem
alþýða manna væri hvort sem er orðin fráhverf kenningu kirkjunar (sjá síðar). Um nöfn
ritdómara sjá Þórður Helgason 1982: 45, 74.
8 Þorgils gjallandi 1924: 5. Jón Stefánsson útgefandi þessarar fyrstu tilraunar til að gefa út
heildarritsafn Þorgils segir að höf. hafi (1907 eða fyrr) breytt heiti sögunnar og ákveðið
að hún skyldi nefnast svo eftirleiðis. (Jón Stefánsson 1924b) Því hefur þó ekki verið fylgt
í síðari útgáfum.
9Gunnar Karlsson 1977: 344-386. Þórður Helgason 1982: 12-28. íslensk bókmenntasaga
1996: 804 (Matthías Viðar Sæmundsson).
10 Þórður Helgason 1972: 27-28, 29-31, 37, 38-39. Þórður Helgason 1982: 28-34. íslensk
bókmenntasaga 1996: 769-789 (Matthías Viðar Sæmundsson).
11 Stefán Einarsson 1936: 11.
12 Stefán Einarsson 1936: 13, 14, sjá og 3 (þar er einkum átt við smásöguna „Leidd í kirkju“
sem birtist í Ofan úr sveitum. Þorgils gjallandi 1984: 11). Sjá og Þórður Helgason 1972: 38.
Stefán segir annars réttilega að í „Gömlu og nýju“ ræði höf. gamla og nýja hjónabandssið-
fræði. Stefán Einarsson 1936: 4. Má raunar líta svo á að þaðan sé heiti sögunnar að nokkru
sprottið. Sjá og Bjarni Benediktsson 1971: 49-50.
13 Þórður Helgason 1972: 39. Matthías Viðar Sæmundsson 1986: 146, 149. Af kunnugum
var Þorgils lýst þannig að hann hafi verið skapstór, stuttur í spuna og ekki mjúkmáll og
„þrunginn af sjálfstæðishugmyndum“. (Guðmundur Friðjónsson 1909: 100) Síðar á æfinni
gætti hjá honum aukinnar mýktar og bjartsýni. (Þórólfur Sigurðson 1917: 170. Islensk
bókmenntasaga 1996: 811-812 (Matthías Viðar Sæmundsson)) Akefð sagnanna þarf þó
ekki að stafa af persónueinkennum höf. Hún kann og að vera til vitnis um sérstakan upp-
gjörstíma í lífi hans. Tæpum tveimur áratugum eftir útkomu Ofan úr sveitum sagði hann:
„I huga mínum var uppreisn og ólga gegn ýmsum venjum og kreddum. Eg gat ekki þagað.
Þá sköpuðust sögurnar... Dæmin voru nóg til að benda huganum í áttina. Þó tók eg ekki
neinn sérstakan mann til framleiðslu“ (sjá í þessu sambandi þó nmgr. 15). (Jón Stefánsson
1924a: 247). Þá greinir Arnór Sigurjónsson (1893-1980) svo frá tildrögum einnar sögunnar
í Ofan úr sveitum: „Vorið 1890 stóð [Þorgils] yfir ám sínum og hafði hitasótt af kvefpest
... Með hitasóttina í blóðinu og höfuðið fullt af ásæknum hugmyndum gekk hann heim
að Gautlöndum og trúði Pétri vini sínum og frænda fyrir því, að hann væri víst að verða
vitlaus, því að hann gæti ekki að sér gert að vera að setja saman sögur. Sýndi hann Pétri
smásöguna Leidd í kirkju og var það frumsmíð hans í sagnagerð.“ (Arnór Sigurjónsson
1945: 117) Þórður Helgason sem gaf út ritsafn Þorgils fjörutíu árum síðar taldi söguna færða
í stílinn þótt hún gæti eigi að síður verið „góð heimild um fyrstu sporin á erfiðri braut lista-
mannsins". (Þórður Helgason 1982: 41) Engin ástæða virðist til að draga í efa að sögurnar
í Ofan úr sveitum varpi ljósi á hörð andleg átök höf. og hann hafi í raun gengið í gegnum
sinnaskipti á borð við þau sem hann eignar Sigríði í „Gömlu og nýju“ þótt á annan hátt væri.
Bjarni Benediktsson frá Hofteigi (1922-1968) taldi víðfeðma, brennandi og unnandi samúð
með öllu lífi hafa verið uppistöðuna í höfundarverki Þorgils gjallanda og undirtóninn í
gagnrýni hans. Bjarni Benediktsson 1971: 49-50.