Jökull - 01.01.2021, Qupperneq 98

Guðrún Larsen og Þórdís Högnadóttir
Myndir Þorláks voru teknar á ýmsum tímum með-
an á gosinu stóð, eins og hann sagði sjálfur í Morgun-
blaðinu 18. mars 1919, bls. 3: “... eg var hér sá eini
ljósmyndari í Mýrdal, sem tók myndir af þessu gosi,
frá byrjun til enda, og fylgdist með öllum breytingum
á meðan gosið stóð yfir ...“. Þetta var stór fullyrðing
hjá Þorláki, en hana má til sanns vegar færa eins og
sýnt verður fram á hér á eftir. Myndir Þorláks ná yf-
ir stóran hluta af Kötlugosinu 1918 og gefa allt aðra
mynd af gosinu en myndir Kjartans Guðmundssonar,
sem best eru þekktar, en þær voru allar teknar undir
lok gossins, flestar 2. nóvember.
Myndir Þorláks sýna breytileika gosmakkarins –
og gossins – frá því að vera kröftugur gosstólpi yfir
í aðgerðalítinn gufumökk. Þær sýna dökka gosmekki
vofa yfir Höttu og húsaþökum í Vík, hugsanlega í að-
draganda gjóskufalls yfir Vík eða nágrenni. Þær stað-
festa einnig að tvö aðgreind gosop eða tvær sprungur
voru virkar samtímis, a.m.k. um tíma, þegar tveir að-
greindir gosmekkir sáust yfir jöklinum.
Myndir Þorláks af ísgljúfri í Kötlujökli og hlaup-
farvegum með vatni sunnan Selfjalls eru þær einu sem
teknar voru – eða sést hafa – af þessum fyrirbærum.
Þær staðfesta lýsingar á ísgljúfrinu og aðstæðum þar.
Mynd Þorláks af jökulhrönninni við Selfjall var tekin
í október, fljótlega eftir að hún settist til og var ennþá
að hluta á kafi í öðrum framburði. Meginvatnið rann
þá fram milli Selfjalls og Hafurseyjar en Múlakvísl
hafði grafið sér farveg gegnum hrönnina.
Því miður eru myndir Þorláks ekki dagsettar en
hægt er að leiða rök að dagsetningum margra þeirra
með hliðsjón af frásögnum af gosinu. Notagildið er
tvíþætt, myndirnar bregða ljósi á og styðja lýsingar á
gosmekkinum og þar með gosinu og breytileika þess
með tíma.
Í umfjölluninni hér á eftir er sjónarhornið á gos-
mökkinn eingöngu frá Vík og næsta nágrenni (1.
mynd). Einkum er stuðst við lýsingar Guðgeirs
Jóhannssonar (1919) frá degi til dags á gosmekki,
gjóskufalli og veðri á gostímanum. Einnig er stuðst
við skýrslu Gísla Sveinssonar (1919) en hún er sam-
antekt úr fleiri frásögnum og lýsir engum smáatriðum.
Þar sem lýsingum ber ekki saman er stuðst við dagbók
Guðgeirs. Hér verður aska notuð í stað gjósku þegar
gosefni eru nefnd, í samræmi við lýsingar Guðgeirs.
Kötlugosið 1918 stóð frá 12. október til 3. eða 4.
nóvember og kom í tveim meginhrinum með ákafri
sprengivirkni og gjóskufalli. Sú fyrri var 12. til 14.
og sú seinni 22. til 25. október. Frá 15. til 21. októ-
ber var virknin minni og einnig eftir 26. október þótt
myndarlegir gosmekkir sæjust öðru hverju, síðast 2.
nóvember. Jökulhlaupið fyrsta daginn var tvískipt.
Í fyrsta þætti þess braust hlaupið upp úr Kötlujökli
innan við jökuljaðarinn og flæddi fram um Múlakvísl
og Sandvatnsfarveg að vestanverðu, en að austanverðu
um Leirá, Skálm, Kælira og Kúðafljót. Meginhlaup-
ið braust síðan fram undan jaðri Kötlujökuls og rann
fram um Sandvatnsfarveg.
LJÓSMYNDIR ÞORLÁKS AF
GOSMEKKI KÖTLU Í OKTÓBER OG
NÓVEMBER 1918
Hér á eftir er myndum Þorláks lýst í líklegustu
tímaröð, eins og hægt er að ráða hana af því hvernig
þeim ber saman við lýsingar á gosmekki, öskufalli og
aðstæðum í Vík á tímabilinu 12. október til 2. nóvem-
ber 1918. Hægt er að útiloka myndatökur frá Vík í
9–10 daga af þeim 24 sem gosið stóð. Ekki var reynt
að staðsetja ljósmyndarann nákvæmlega. Ef miðað
er við útlit fjallanna, einkum Höttu, voru myndir af
gosmekki séðum frá Vík og nágrenni teknar á 5 eða
6 dögum. Hafa þarf í huga að öskufall getur breytt
ásýnd umhverfisins á stuttum tíma með því að sverta
fannir. Myndir af hlaupfarvegi, ísgljúfrum og jaka-
hrönn voru vafalítið teknar á einum og sama degi.
Myndir frá 12. október?
Ljósmyndirnar á 2. og 3. mynd (006 og 016), af mikl-
um gosmekki sem ber yfir Höttu, gætu hafa verið
teknar sama daginn. Viss líkindi eru með gosmekkin-
um á þessum myndum og einnig eru snjóskaflar sem
sjást í efstu brúnum Höttu alveg eins á myndunum.
Ljósmyndin á 2. mynd var tekin yfir þök tveggja
húsa, brattara ris á húsinu fjær og þar strompur á
miðju þaki, en strompur er alveg vestast á húsinu nær.
Símalínur og/eða rafmagnslínur, níu talsins, ber langs-
um yfir þökin en þversum yfir þakið fjær ber sex línur.
Húsin eru vestarlega í þorpinu og eru nú Víkurbraut
nr. 30c og 28 (Brydebúð, Kristín U. Sigurðardóttir,
2019). Milli húsþakanna á 2. mynd glittir í snjóskafla
96 JÖKULL No. 71, 2021