Jökull - 01.01.2021, Blaðsíða 112

Guðrún Larsen og Þórdís Högnadóttir
Samkvæmt lýsingu sendimanna sýslumannsins á
aðstæðum við skriðjökulinn: „Hafði flóðið sprengt
hann þar upp og fram. Lengd sprungunnar ... gisk-
uðu þeir á að væri 800–1000 faðmar [1300–1700 m],
breidd 200–300 faðmar [300–500 m]. Var sem stand-
berg myndað í jökulinn, þar sem sprengst hafði frá,
eigi minna en 80 faðmar [130 m] á hæð. Þar undan
rann nú vatnsflóð og var sem kæmi uppúr sandinum.“
(Gísli Sveinsson 1919, 16). Miðað við að gljúfrið á
12. mynd sé 300 m breitt eru gljúfurveggirnir 100–
120 m háir.
Dagarnir 17. og 18. október eru líklegustu mynda-
tökudagarnir fyrir ljósmyndirnar á 10.–13. mynd mið-
að við lýsingar á veðri og aðstæðum hjá Guðgeiri
Jóhannssyni (1919) og Gísla Sveinssyni (1919). Sjá
einnig töflu í viðauka.
VÍSINDALEGUR ÁVINNINGUR
Vísindalegur ávinningur af ljósmyndum Þorláks er
margvíslegur og meiri en dæmin sem hér eru tekin.
Þær spanna allt Kötlugosið og sýna gosvirknina frá
upphafi til enda - þótt eyður séu í þá sögu. Mynd-
irnar af gosmekkinum sýna breiddina í sprengivirkni
Kötlugosa, allt frá áköfum öskuríkum gosmekki í að-
gerðalitla gufumekki. Þær staðfesta lýsingar, sýna að
á tímabili var gos á tveimur stöðum með um 1 km
millibili og að gosstöðvarnar færðust til, og gefa kost
á að miða þessar gosstöðvar út. Hægt er að meta hæð
gosmakkar á nokkrum myndum þegar gosið var ákaft,
í meðallagi eða aðgerðalítið.
Myndum Þorláks tekst einnig að draga fram ógn-
ina af þessum atburði, svo félagslegum sjónarmiðum
sé haldið til haga. Dökkur öskumökkur vofir yfir stað-
arfjallinu Höttu, tilbúinn að steypa sér yfir byggðina
fyrir neðan, umhverfið þegar orðið svart af ösku. Þetta
er allt önnur sýn á aðstæður en vel þekktar myndir
Kjartans Guðmundssonar gefa af Kötlugosinu 1918,
af tignarlegum fremur en ógnvekjandi gosmekki. Sá
var ekki jafnægilegur og gosmökkurinn sem „vofði
yfir og tók hálfan himin eða allan“ svo notuð séu orð
Guðgeirs Jóhannssonar (1919, 19).
Myndirnar sem teknar voru í ferðinni að ísgljúfr-
inu sýna ástandið á Mýrdalssandi meðan á gosinu
stóð. Myndirnar af ísgljúfrinu eru þær einu sem til
eru af þessu fyrirbæri. Hægt er að fá miklu meiri
upplýsingar um hlaupið með athugunum á þeim og
samanburði við aðstæður á vettvangi en dæmin sem
hér eru tekin. Flóðfar vatnsins í Múlakvísl í fyrsta
þætti hlaupsins sést á 10. mynd og hægt verður að
meta vatnsmagnið sem fór í Múlakvísl með skoðun
á aðstæðum og samanburði við myndina. Allmik-
ið vatn rann í meginfarvegi hlaupsins beggja vegna
Hjörleifshöfða í marga daga. Þykkt hlaupset hylur
svæðið milli Léreftshöfuðs og Hafureyjar, „skvetta“
úr hlaupinu hefur kastast upp í brekkur í Kurli og
hægt að meta hversu hátt hlaupið náði þar. Einnig
sést hvernig jaðar Kötlujökuls hefur sigið fram aust-
an við ísgljúfrið. Hámarksrennsli og setflutningum
Kötluhlaupsins 1918 hafa verið gerð skil áður (Hauk-
ur Tómasson 1996, Þorbjörn Karlsson 1994) en með
myndum Þorláks gefst tækifæri til að bæta við þær
rannsóknir.
Lokaorð
Myndir Þorláks Sverrissonar frá Kötlugosinu 1918
eru verðmætar heimildir um gosið og breytileika þess.
Engu breytir þótt myndirnar séu misjafnar að gæðum.
Sumar þeirra eru mjög góðar hvernig sem á þær er
litið, aðrar voru teknar við erfiðar aðstæður og birtu-
skilyrði og einhverjar hafa látið á sjá í tímans rás. Þær
staðfesta lýsingar sjónarvotta og eru sjálfar óumdeil-
anlegar heimildir um þau augnablik í framvindu goss-
ins sem þær skráðu.
Myndir Þorláks frá 12. október eru líklega fyrstu
myndir sem teknar hafa verið af sprengigosi í jökli.
Ódagsett mynd Magnúsar Ólafssonar af gosmekki
séðum frá Reykjavík gæti verið frá sama degi. Leit
að eldri myndum bar ekki árangur.
Tímaröðin sem hér er kynnt er ef til vill ekki óum-
deilanleg, en hún er nærri lagi, þegar að er gáð voru
tækifærin til myndatöku ýmsum takmörkunum háð og
hér eru þær upplýsingar notaðar til að þrengja mögu-
leikana.
Ýmsar ástæður gætu hafa valdið því að Þorlákur
birti ekki myndir sínar. Þótt hann hafi lært ljósmynda-
fræði var hann aldrei með ljósmyndastofu (Eiríkur Þ.
Einarsson, 2021) og hafði ef til vill ekki tök á að lag-
færa eftirmyndir ef lýsing eða skerpa var ekki næg á
glerplötunum. Á myndum Kjartans Guðmundssonar
110 JÖKULL No. 71, 2021