Úrval - 01.04.1953, Blaðsíða 51

ORSAKALÖGMÁLIÐ OG EÐLISFRÆÐI NÚTlMANS
49
ræði í hreyfingum. Rekist ögn-
in á aðra ögn eða á ljós-
.skammt og sé sá árekstur
athugaður, er hægt að endur-
nýja öldumynztur agnarinnar,
hún eignast nýtt mynztur þar
sem öldurnar geislast út frá
þeim stað sem áreksturinn varð
á. Hér gildir eins og fyrr að
öldumynztrið er enginn raun-
verulegur hlutur heldur einung-
is lýsing og það ekki einu sinni
á ögninni sjálfri heldur á því
sem vitað er um hana.
En nú væri ekki nema mann-
legt þótt lesandinn gerðist ó-
þolinmóður og spyrði, hvernig
hegðar ögnin sér þá í raun og
veru? Hún hlýtur þó að eiga
sér raunverulega tilvist, utan
þeirrar ófullkomnu þekkingar
sem óvissusamhengið veitir!
Þessu gæti ég svarað að minnsta
kosti á þrjá vegu. í fyrsta lagi
gæti ég leitað mér skjóls að
haki þeim mikla speking Platon,
sem áleit að það sem skilningar-
vit mannsins sýna, séu aðeins
skuggar af sönnum og raun-
verulegum heimi sem er honum
að eilífu dulinn. Þetta sjónar-
mið er skáldlegt, en ekki að
sama skapi vísindalegt, það ligg-
ur utan verksviðs vísindanna að
glíma við veröld sem skreppur
undan allri athugun. I öðru lagi
gæti ég gengið í lið með þeim
mönnum (og meðal þeirra er
Einstein) sem álíta að ekki
séu öll kurl komin til grafar
í kvantafræðunum. Þeir játa
að þau séu sjálfum sér sam-
kvæm og studd af geysileg-
um fjölda margvíslegra at-
hugana, en þeir geta sér þess
til, að það sem virðist til-
viljun, sé í raun og veru flók-
inn samleikur duldra afla, ein-
hverskonar teningsspil í heimi
frumeindanna. Og þeir geta sér
þess til, að þessi duldu öfl verði
manninum ekki dulin um aldur
og ævi, heldur kunni nýjungar
í tækni að gera þau viðráðanleg.
Þetta svar fellur mörgum vel
í geð vegna þess að það gerir
manni kleift að halda fast við
trúna á ytri heim óháðan athug-
unum mannsins og bundinn
ströngu orsakalögmáli; þetta er
staðgóður heimur og veitir ör-
yggi eins og gamall og traustur
stofn. En það eru einmitt þess-
ir eiginleikar, sem vekja tor-
tryggni mína. „Römm er sú taug
er rekka dregur“ — eitthvað
svipað felst að baki þess sjón-
armiðs að bíða einhverrar nýrr-
ar uppgötvunar er leiði manninn
aftur í hinn trausta vísindaheim
nítjándu aldarinnar. Sú upp-
götvun gæti komið, en ekki á
ég von á henni. Af öllu því sem
mannkynið hefur lært af kvanta-
fræðunum, virðist mér eitt lang-
samlega þýðingarmest: Það að
ekki eru til nein skörp skil milli
athugandans og þess sem athug-
að er. Athugun er ekki einhliða
verknaður. Sérhver athugun hef-
ur áhrif á þann hlut, sem fyrir
henni verður, hann er ekki sam-
ur eftir; að athuga er óaðskilj-
anlegt frá því að hafa áhrif á;