Úrval - 01.04.1953, Síða 52

50
tJRVAL
einn einasti ljóskvanti er nógur
til þess að um gagnkvæm áhrif
er að ræða. En af þessu leiðir
óhjákvæmilega, að ekki er leng-
ur unnt að halda fast við gömlu
aðgreininguna milli athugand-
ans og þess sem athugað er.
Nú er orðið úrelt sjónarmiðið:
athugandi gagnvart ytri veröld
sem bíður þess óvirk að hún
sé athuguð. Sú ytri veröld var
bygging sem hugur mannsins
hefur reist í samræmi við at-
huganir og áhrif. Það samræmi
við athuganir og áhrif. Það
samræmi er ágætt þegar um
stóra hluti er að ræða, en fer
út um þúfur þegar komið er
inn í smágervan heim frum-
eindanna.
Niels Bohr hefur leitt í venju
orðið komplementaritet, til að
lýsa þessu viðhorfi. Ef mælt
er með mikilli nákvæmni hvar
einhver ögn er stödd, verð-
ur hraði hennar frekar óákveð-
inn samkvæmt óvissusamheng-
inu. Á máli Bohrs þýðir þetta
að staður agnarinnar og hraði
séu komplementar eiginleikar.
Margar dæmisögur hafa verið
settar fram til þess að skýra
þetta, en á dæmisögum eru alla-
jafna annmarkar, og á það ekki
sízt við hér, þar sem um er að
ræða atriði sem mér virðist rista
dýpra en nokkurt annað vísinda-
legt viðhorf. Ef til vill er bezta
dæmið að finna í sambúð manna.
Ef mig langar til að vita um
hvað kunningi minn er að hugsa,
spyr ég hann að því; en um leið
og hann svarar spurningunni, er
hugsanaferli hans raskað. Og er
það þá á nokkurn hátt óeðliiegt,
að náttúran sjálf raskist einnig
eitthvað við að svara spurningu
sem lögð er fyrir hana?
Lífsneistinn kominn í Ijós?
Þeir, sem hneigðir eru fyrir að
bregða hátíðlegum dularblæ á
orð sín, mundu freistast til að
orða þetta þannig, að kvanta-
fræðin hafi leitt í ljós þann lífs-
neista, sem glóir jafnvel í frum-
eindunum. Einkenni ólífrænna
efna er það, að þau samanstanda
af óskaplegum f jölda frumeinda
og heildarhegðun frumeindanna
stjórnast af voldugum lögmál-
um meðaltalanna. Lífvera er
einnig gerð af mergð frumeinda;
þessar frumeindir hafa raðað sér
í ákveðin efnasambönd, sem líf-
fræðingar geta einangrað, og
sem hvert um sig teljast til ó-
lífrænna efna. Líffræðin reynir
að skýra hræringar lifandi efnis
sem samleik þessara efnasam-
banda, með öðrum orðum eins
og gangverk í klukku. En allar
tilraunir til þess að rannsaka
gang þeirrar klukku nánar leiða
til smærri og smærri starfshópa,
þar til komið er að sameindun-
um sjálfum. Ljósglampi getur
orkað á vitund vora og athafn-
ir, enda þótt hann sé svo lítill,
að hann kljúfi ekki nema fáein-
ar sameindir í nethimnu aug-
ans. Galli í einni sameind litn-
ings í eggfrumu getur valdið-
stökkbreytingu og þar með van-