Úrval - 01.04.1968, Blaðsíða 61

SAGA EFNANNA
5!
þekkt er samsetning og eiginleikar
efnisins, er auðsætt að munurinn
á hinum ýmsu efnum er miklu
minni en álitið var. Fornmenn
héldu efnin aðeins vera grund-
völl hinna ýmsu iðngreina. Nú er
hægt að kalla fram eiginleikana
eftir þörfum í stað þess að velja
þá eins og gert var. í hvert sinn er
efnafræðingar og verkfræðingar
freista þess að nýta einhvern ein-
stakan eiginleika efnis til hins
ýtrasta verða þeir að þræða ná-
kvæmlega einstigið milli notagildis
þess og endingar.
Það var eitt stærsta skref sem
maðurinn hefur tekið, er hann
komst að raun um það að hann
gat breytt ástandi efna. Sá hlýtur
að hafa hrósað sigri yfir náttúrunni,
sem fyrstur breytti leir í stein
með upphitun. Lögunarhæfileikar
leirsins eru ótakmarkaðir en end-
ing og stöðugleiki steinsins bætir
þá upp. Sambandið milli örsmárra
krystalla leirsins og vatns er geysi-
flókið og fjölþætt en síðan kryst-
allast efnið á ný að fullu þegar leir-
inn er brenndur.
Keramik er ólífrænt efni en það
var hið fyrsta sem mönnum tókst
að laga til. Það sýnir betur en
nokkuð annað hversu flókin eru
efni með ákveðinni lögun. Ef und-
an eru skilin rafmagns- og segul-
hrif, þá nýttu hinir fornu leir-
munasmiðir nærri alla þá eiginleika
fastra efna sem eðlisfræðingar nú-
tímans fást við. Þar með er talið
ákveðið rakastig, teygjanleiki og
burðarþol og við skreytingar hag-
nýttu þeir sér ummyndun og af-
myndun glers, kjarnmyndun loft-
kenndra efna og krystallaðra og
ýmis afbrigði af tognun, viscositeti
og teygjuþoli yfirborðs. Við litun
notuðu þeir ýmis stig ildunar eða
súrefnisgjafar, afbrigðíilegar jónir
og óhreina krystalla. En þetta allt
var gert í þágu fegurðarinnar en
ekki notanna.
Það er merkilegt að hugsa til
hvernig fyrri tíðar menn hagnýttu
sér glerið. Það á við um málma
eins og mörg önnur efni og tækni-
uppfinningar, að þeir fundust fyrst
og voru notaðir í héruðunum þar
sem nú er austurhluti Tyrklands og
Norður-íran. Fundizt hafa hlutir
úr kopar, eins og skrautmunir, háls-
festar og fleira frá áttundu öld fyr-
ir Krists burð. Þeir eru gerðir úr
óbræddum og óhertum kopar, sem
aðeins hefur verið hamraður og
skorinn til. í Mið-Asíu notuðu
menn kopar eins og hann kemur
fyrir í náttúrunni og aðeins til
skrautmuna og annarra smáhluta.
En iðnaðarmenn við vötnin miklu
á landamærum Bandaríkj anna og
Kanada smíðuðu bæði hnífa og
spjótsodda ásamt landbúnaðar-
áhöldum á öldunum milli þriðja
og fyrsta árþúsunds fyrir Krist.
Við athugun þessara muna kemur í
ljós að þeir hafa verið hitaðir upp
meðan á smíðinni stóð.
f Mið-Asíu hættu menn á fjórða
árþúsundi fyrir Krists burð að nota
kaldhamraðan kopar en tóku þess
í stað að bræða hann úr málm-
grýti. Kopar í málmgrýti er miklu
algengari en hreinn kopar og þetta
hafði því geysilega efnahagslega
þýðingu. Upp frá þessu var farið að
framleiða málmblöndur. Þær komu