Úrval - 01.04.1968, Blaðsíða 62

60
úr málmgrýti sem í voru arsen og
antimon ásamt óhreinum málm-
ögnum. Þessar málmblöndur voru
harðari en hireinn kopar og
bræðslumark þeirra var lægra og
auk þess varð áferð yfirborðsins á
smíðisgripum úr þeim miklu betri
og önnur gæði sömuleiðis. Um
3000 f.Kr. kom svo bronzið til sög-
unnar. I rúmlega tvö árþúsund
eftir það réðu kopar og tinblöndur
ríkjum á markaðnum, enda þótt
tin væri fremur sjaldgæft. Þessar
blöndur var auðvelt að laga, þær
voru fallegar að áferð og nytsam-
legar til flestra hluta og tóku öðr-
um blöndum fram á flestum svið-
um.
Um líkt leyti og bronzið var upp-
götvað þróuðust að mun aðferðir
til þess að laga og blanda eðalmálm-
ana gull og silfur. Skrautgripir frá
konungagröfunum í Úr (2600 f.Kr.)
eru betri hvað tæknilega og fag-
urfræðilega meðferð snertir, • en
flestir þeirra hluta sem gerðir eru
á okkar tímum og er greinilegt að
hinir fornu smiðir hafa getað not-
að sér flesta þá eiginleika málm-
anna sem vísindamenn eru nú
fyrst að skilja til fulls.
Það voru fremur efnahagsástæð-
ur en eiginleikar málmanna sem
ráku á eftir járnöldinni. Það verð-
ur að blanda járn með kolum til að
mynda stál, sem svo er hert í eldi
(þótt merkilegt megi virðast er það
sjaldan kaldhamrað) ef það á ekki
að verða deigara en kaldhamrað
bronz. Það er líka erfiðara í með-
förum og eiginleikar þess fjölþætt-
ari. En járn er miklu algengara.
Það þarf þúsund léleg járnsverð
ÚRVAL
til þess að vega á móti tíu góðum
bronzsverðum.
Stál var fyrsti málmurinn sem
hægt var að laga til í eldi og það
tók því brátt öllum öðrum fram.
Hreint járn var ekki hægt að bræða
fyrr en á 19. öld. Ef járn er hitað
nógu lengi í eldi til að það sjúgi
í sig nokkuð af kolefninu frá við-
arkolunum sem kynt er með, breyt-
ir það eðli sínu og verður stál en
síðan steypujárn og það er nærri
jafnauðvelt að bræða og kopar. En
það er nokkuð einkennilegt að það
var ekki sérlega algengt lengi vel
þar til á fjórtándu öld e.Kr. nema
helzt í Kína þar sem það var haft
í akuryrkjuáhöld, ofna og veiga-
minni skartgripi. Á vesturlöndum
héldu smiðirnir áfram að fást við
járn. Járnstykki sem myndast úr
hreinu járni og viðarkolum er ekki
hægt að bræða, en þegar það er
orðið hvítglóandi er auðvelt að
laga það til. Til þess notuðu smið-
ir sleggjur eingöngu. En í þessu
smíðaefni eimdi alltaf eftir af
steinefnum og öðrum óhreinindum
sem gerðu það að verkum að það
varð miklu deigara en ella.
Það var snemma að menn upp-
götvuðu stálið en það leið á löngu
þar til þeir áttuðu sig á því að það
var málmblanda. Bronz er gert
með því að blanda saman málm-
um, en smiðirnir sáu ekki þegar
viðarkolin blönduðust járninu og
úr varð stál. Það var ekki fyrr en
1774 að þetta komst loks upp, sama
árið sem menn komust að raun
um það hvert hlutverk súrefni á
í andrúmsloftinu. Allt til þess tíma
höfðu jafnt hugsuðir sem járnsmið-