Tímarit Máls og menningar - 01.10.1976, Síða 61

Dostocfskís. Að sinni vil ég þó taka
fram að hugsun hans staðnæmdist ekki
við afstöðu kristinnar eðlishyggju, en
nálgaðist mjög og með óvenjulegri
dýpt hina andstæðu kenningu um innra
tvíræði manneðlisins og tvíræði feg-
urðarinnar — og það svo mjög að jaðr-
aði við kennisetninguna sem segir að
náttúrulegt „eðlilegt" frelsi mannsins
sé skelfilegt og leiði manninn til glæpa
og óhæfuverka. Rangt er að halda því
fram að fyrri skoðanir Dostoéfskís hafi
alveg hrunið niður innra með honum
eftir dvölina í þrælkunarbúðunum, að
„ekki var eftir tangur eða tötur af fyrri
sannfæringu hans“, eins og L. Séstof
telur í bók sinni um Dostoéfskí og
Nietzsche. Þvert á móti hugsaði hann
í mótsetningum allt til dauðadægurs, og
alveg sérstaklega héldu kristin eðlis-
hyggja annars vegar og vantraust á
„eðlið" hins vegar áfram að takast á í
huga hans án þess að ná að falla í órofa
eða samstæða heild. Eins konar „dýrkun
á einfaldleika hins frumstæða" sem er
einkenni kristinnar eðlishyggju, og
samtímis háleit hugsjón um allsherjar-
kristni sem yfirstígur endimörk þjóð-
ernis; haldið er uppi ákafri vörn fyrir
einstaklingnum og siðfræði einstakl-
ingskenndarinnar rökstudd í æðstu og
skýrustu mynd, og um leið eru dimm
„undirdjúp manneðlisins" afhjúpuð; sú
trú að „fegurðin frelsar veröldina", en
jafnframt bitur vitund um það að „feg-
urð er óttalegt og skelfilegt fyrir-
brigði"; — spenna þessara mótsetninga
minnkaði ekki heldur varð stríðari er
leið að ævilokum Dostoéfskís. Þannig
verkuðu mótsetningarnar hver á aðra í
trúarvitund hans. Gildi Dostojefskís í
heimspekinni, áhrif hugmynda hans á
sögu rússneskrar hugsunar, felst í því
að hann lýsti af furðulegu afli og dýpt
LífsviShorf Dostoéfskis
þeim vandamálum sem fyrir verða þeg-
ar lagt skal mat á menninguna frá trú-
arlegu sjónarmiði. I þessum skilningi
ríkir söguheimspekilegt viðhorf í allri
hugsun Dostoéfskís. Djúpskyggni hans
á mannlega tilveru og siðferðileg og
fagurfræðileg efni er samofin söguskoð-
un hans.
Skal nú gerð skipuleg grein fyrir
hugmyndum og lífsviðhorfum Dosto-
éfskís.
2. Hugmyndir Dostoéfskis um
mannlega tilveru
Skerfur Dostoéfskís til heimspekinn-
ar hvílir ekki aðeins á einni heldur
mörgum forsendum; sú mikilvægasta er
samt sem áður viðhorfið til mannsins.
Eins og fyrir öðrum hugsuðum Rússa
er maðurinn þungamiðjan í hugmynd-
um hans, og heimspekileg sjónarmið
hans mótuðust fyrst og fremst af mann-
inum sem hugsandi og starfandi veru.
Þessi sjónarmið um manninn voru háð
afdráttarlausu siðferðilegu mati, að
vísu, en þetta mat gaf þeim um leið
óvenjulegan styrk og dýpt. I augum
Dostoéfskís er ekkert dýrmætara eða
mikilvægara en maðurinn, enda þótt
ekkert sé ef til vill skelfilegara en hann.
í þessari mótsetningu stendur Dosto-
éfskí mjög nærri hugmyndum Schill-
ers, og þarf ekki annað en minna á orð
hins síðar nefnda:
„Aber das Schrecklichste der Schrecken
Das ist der Mensch in seinem Wahn'.
Maðurinn er ráðgáta, slungin andstæð-
um, en samtímis cr hann — jafnvel sá
alls vesalasti — tvímælalaust verð-
mæti. Raunar er það mála sannast að
Dostoéfskí var ekki eins kvalinn af
Guði eins og af manninum, eins og
263