Tímarit Máls og menningar - 01.10.1976, Qupperneq 68

Tímarit Máls og menningar
Hugur Dostoéfskís var barmafullur af
ástríðu til siðaboðunar, og sannleikur-
inn er sá að meginupptök heimspeki-
legra hugleiðinga hans eru í siðfræð-
inni.
Þegar Dostoéfskí slapp úr þrælkunar-
búðunum og tók að skrifa um siðferði-
leg vandamál, bæði í greinum um þjóð-
félagsmál og stjórnmál og í skáldverk-
um sínum, þá snerist hann fyrst gegn
þeim einfölduðu og yfirborðskenndu
hugmyndum um siðferðiseðli mannsins
sem fylgjendur nytsemishyggju og hálf-
gildings-pósitívisma höfðu sett fram.
Sjálfur hafði Dostoéfskí staðið nærri
slíkum hugmyndum á þeim árum sem
hann setti traust sitt á sósíalismann, en
aðeins þó að sumu leyti. Það nægir að
minna á innblásna frásögn hans í Dag-
bókum rithöfundar árið 1876, þar sem
hann fjallar um þessi ár, um þau áhrif
sem George Sand hafði haft á hann.
En áhrif eðlishyggjunnar, sem hann til-
einkaði sér frá Rousseau en í túlkun
Fouriers, héldust aðeins í trúarskoðun-
um hans, í því sem ég hef nefnt
„kristna eðlishyggju" hans. I hugleið-
ingum hans um siðfræði sálarlífsins
hurfu þessi áhrif alveg eftir vistina í
þrælkunarbúðunum. í Minnisgreinum
úr undirdjúpunum, sem eru þó meðal
fyrri verka hans, er að finna óvenjulega
skarpa og óhlífna gagnrýni á nytsemis-
hyggju og siðferðishugmyndir skyn-
semisstefnunnar. I Glcep og refsingu
birtist siðaboðskapurinn með slíkri
dýpt sem var óþekkt áður jafnt í rúss-
neskri sem vesturevrópskri hugsun.
Áður hef ég bent á það, þegar gerð var
grein fyrir hugmyndum Dostoéfskís
um manninn, að hann sýnir fram á hve
það er gersamlega ókleift að lifa
mannlegu lífi án siðrænnar viðmiðun-
ar og jafnframt sýnir hann fram á
það hvernig áhrif liins góða verka í
mannssálinni.
í verkum Dostoéfskís birtast mjög
ákveðin siðfræðileg sjónarmið, kröfu-
harka í siðferðilegum efnum, með
óvenjulega skýrum og áhrifaríkum
hætti. Ivan Karamazof rís upp gegn
Guði vegna þess að siðferðilegar kröfur
hans til heimsins eru meiri en svo að
hann geti unað því að „framtíðarsam-
ræmi“ heimsins útheimti þjáningar.
Kvöl, og einkum þjáningar barna —
en Dostoéfskí mátti ekki á heilum sér
taka við tilhugsunina um þær —, er
ósamrímanleg siðrænni vitund. Var það
ekki undir áhrifunum frá áköfum ræð-
um Ivans Karamazofs sem heimspeking-
urinn og skáldið Vladímír Solovjof
fékk hugmyndina að „Réttlætingu
gæzkunnar"? Hvað sem öðru líður var
það í verkum Dostoéfskís sem siðfræði-
leg kröfuharka hlaut dýpstu og áhrifa-
ríkustu túlkun sína, og hefur síðan ver-
ið grundvallaratriði í kenningum
manna um siðfræði.
Frelsið, sem innsta eðli mannsins, er
túlkað með sama skarpleikanum og
sama óviðjafnanlega djúpskyggninu í
ritum Dostoéfskís. Það frelsishugtak,
sem Rannsóknadómarinn mikli vísar
svo einarðlega á bug, felur reyndar í
sér dýpsta innsæi í dul frelsisins eins og
það opinberast í Kristi. I þessu hafa
aðrir tærnar þar sem Dostoéfski hefur
hælana. Enginn hefur lýst vandamálum
frelsisins í heild af slíkum krafti sem
hann; um þetta hefur þegar verið fjall-
að hér að framan. Segja má að enginn
-—- hvorki fyrir daga Dostoéfskís né
eftir dauða hans — hafi náð dýptinni
í skilgreiningum hans á góðum og ill-
um hvötum mannsins, þ. e. siðfræði
270