Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1994, Blaðsíða 14

18
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
skipulagsstofnana og safna til þess að vettvangs- og heimildakönnun
verði gerð í tíma. Þannig er hægt að koma í veg fyrir að svæði verði hönn-
uð án þess að tillit sé tekið til fornminja.
Saga Arnarhóls
í rituðum heimildum er Arnarhóls sjaldan getið. Elsta heimild þar sem
jarðarinnar er getið er frá 16. öld og var Arnarhólsjörðin þá sjálfstæð eign,
og átti hana Hrafn Guðmundsson bóndi í Engey. Árið 1534 gaf Hrafn síð-
an Viðeyjarklaustri jörðina. Árið 1642 var Arnarhóll eign konungs. Árið
1787 var stofnaður kaupstaður í Reykjavík og kaupstaðarlóðin mæld út. I
skjalinu varðandi þetta kemur fram að konungur hefur ætlast til að Arnar-
hóllinn skuli leggjast við Reykjavíkurlóðina.3 Þetta fórst þó fyrir og Arnar-
hóll lenti fyrir utan lóðina. Upp kom deilumál og þurfti Reykjavík síðar
meir að kaupa jörðina. í febrúar 1835 var ýmsum bújörðum í nágrenninu þ.
á m. Arnarhól bætt við bæjarlandið og hefur Arnarhóll síðan tilheyrt
Reykjavík.
Arnarhóll þótti hið myndarlegasta býli þar til tugthús var reist syðst á
Arnarhólstúninu á árunum 1759-64. Þá fór að halla undan fæti og hálfri
öld síðar var bærinn orðinn mjög hrörlegur. Ástæðumar má rekja til þess
að tekjur Arnarhóls voru lagðar til reksturs tugthússins og smám saman
fengu einnig ýmsir embættismenn tugthússins jörðina til eigin afnota.4
Fyrstu ábúendur Arnarhóls, sem getið er í heimildum, voru Tómas Berg-
steinsson, fæddur 1652 og Guðrún Símonardóttir. Þau bjuggu þar árið
1703 ásamt bróður Tómasar, Jóni Bergsteinssyni.' í Jarðabók Árna Magn-
ússonar og Páls Vídalíns stendur að Tómas hafi búið á hálfri jörðinni og
Jón á hálfri. Heimilismenn hjá Tómasi voru sex og fimm hjá Jóni. Sam-
kvæmt þessu hefur Arnarhólsbýlið verið tvíbýli. Auk þessara heimilis-
manna hafa 6 heimilismenn á Litla-Arnarhóli nytjað gögn Arnarhóls og að
auki tveir tómthúsmenn og einn húsmaður, samtals ríflega 20 manns á
hólnum 1703. í Jarðabókinni kemur ekkert fram um húsakynni en sitthvað
annað kemur þar fram. Leigukúgildi voru tvö hjá Tómasi og Jóni árið
1703, eitt hjá hvorum bónda. Leigur voru borgaðar með smjöri til Bessa-
staða eða Viðeyjar. Ennfremur voru á jörðinni 4 kýr, 29 sauðkindur og 8
hross, en Arnarhólsbændur hafa lifað meira af sjó en landi." Hvorki voru
engjar né úthagar. Frá bænum var róið árið um kring en rekavon var lítil
og sömuleiðis fjörugrasatekja. Lending var góð undan hólnum og lentu
kóngsskip þar stundum. Sjór gekk iðulega yfir tún og vatnsból þraut oft.
Landskuldir býlisins voru greiddar með 3 vættum og 6 fjórðungum af