Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1994, Blaðsíða 160

164
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
Efnisröðun Vilhjálms er einungis lauslega fylgt hér á eftir, en tekin fyrir
þau höfuðatriði sem Vilhjálmur gagnrýnir helst og þar sem hann virðist
helst vankunnandi. Fyrst verður fjallað um öskulagatímatalið og forsend-
ur afstæðs tímatals eins og það upphaflega er, þá litið til upplýsinga um
eldgos eins og þær fást úr ískjörnum og svo nokkur orð um aldursgrein-
ingar með geislakoli. Sérstaklega er svo rætt um landnámslagið og aldur
þess og svo öskulög í Þjórsárdal og notkun heimilda við að aldurssetja
einstök öskulög.
Til rökstuðnings eru teknar nokkrar beinar tilvitnanir í ritgerðir Vil-
hjálms og eru þær með skáletri. Þetta eru þó einungis fáein dæmi því af
nógu er að taka.
Öskulagatímatalið ogafstæður tímakvarði
Ein undirstöðugrein jarðfræðinnar er jarðlagafræði eða stratigrafía.
Hún byggir á því einfalda en mikilvæga atriði að í náttúrunni finnast jarð-
lög oftast í réttri tímaröð - þannig að það jarðlag sem er ofar, er yngra en
það sem er undir. Þetta skiptir miklu máli þegar þess er gætt að jarðlög og
jarðvegur á hverjum stað hafa ekki myndast samtímis heldur lögin lagst
hvert ofan á annað, oftast á löngum tíma og má þannig lesa á hverjum
stað kafla úr jarðsögunni.3 Oftast eru þó aðstæður slíkar að ekki er hægt að
rekja einstök jarðlög langar leiðir samfellt, jafnvel þó svo að þau hafi haft
mikla útbreiðslu þegar þau mynduðust - náttúrulegt rof og eyðing hefur
oftast fjarlægt stóran hluta þeirra. En jarðsögubúta einstakra jarðlagasniða
og svæða má þó auðveldlega tengja saman - ef í þeim finnast þau jarðlög
sem upphaflega höfðu mikla útbreiðslu, mynduðust á stuttum tíma og eru
auðþekkjanleg - þau má nota sem leiðarlög. Tengjast þannig misdreifð,
sundurlaus og slitrótt jarðlagasnið saman í heildarmynd. Eftir að þessar
rannsóknir komust á skrið á seinustu öld leið ekki langur tími þar til búið
var, sérstaklega með hjálp steingervinga, að tengja samtíma jarðlög í öll-
um heimsálfum saman í eina samfellda jarðsögu og það þó svo að ekki
væri á neinum einum stað að finna nema stutta búta. Sú saga sem þannig
fæst er þó einungis afstæð og lengi var fullkomin óvissa um raunveruleg-
an aldur jarðlaganna, það er að segja - afstæði aldurinn, myndunarröðin
og heildarsagan eru þekkt en ekki hinn raunverulegi aldur í árum. Þess
vegna er undirstöðuatriði að gera greinarmun á afstæðum aldri (relatif) og
raunverulegum (absolut). Hin afstæða jarðlagafræði byggir á aðferðum og
hugmyndafræði, sem á sér langa sögu, hefur þróast mikið í tímans rás og
er reyndar enn í þróun þó undirstaðan standi óbreytt. Raunverulegan ald-
ur jarðlaga fundu menn ekki fyrr en löngu síðar, er þeir höfðu áttað sig á