Morgunblaðið - 10.05.2001, Blaðsíða 37

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 10. MAÍ 2001 37
www.samfylking.is
Evrópuskýrsla
Samfylkingarinnar
- Fundaröð um álitaefni og samningsmarkmið
Fyrsti fundurinn verður haldinn í Norræna
húsinu, laugardaginn 12. maí kl: 11:00-14:00:
Á vegum Samfylkingarinnar hefur að undanförnu
verið unnið að faglegri úttekt á stöðu Íslands í
Evrópusamstarfi þar sem reynt er að skilgreina
hugsanleg samningsmarkmið ef til
umsóknaraðildar kæmi. Fimmtán sérfróðir
einstaklingar hafa tekið að sér að fjalla um álitamál
sem snerta hin ýmsu svið Evrópusamvinnunnar.
Skýrslur þeirra verða gefnar út í sérstöku riti að
fundaröðinni lokinni í haust.
Bryndís Hlöðversdóttir, formaður þingflokks
Samfylkingarinnar, flytur ávarp.
Ásta Sif Erlingsdóttir, starfandi
forstöðumaður Rannsóknaþjónustu H.Í.
fjallar um mennta- og vísindaáætlanir
ESB.
Eiríkur Bergmann, Evrópuráðgjafi hjá
Rannsóknaþjónustu H.Í. fjallar um
breytingar á mennta- og vísindaumhverfi
Íslands við aðild að ESB.
Baldur Þórhallsson, lektor í stjórnmálafræði
við H.Í., fjallar um breytingar á stjórnsýslu
Íslands við aðilda að ESB.
Hólmfríður Sveinsdóttir,
stjórnmálafræðingur, stjórnar fundi og
stýrir umræðum.
Stjórnsýslan,
mennta- og vísindamál
Næstu fundir:
Fundur 2: Sjávarútvegur, félags- og efnahagsmál (8. sept)
Sjávarútvegsmál - Ágúst Ágústsson og Katrín Júlíusdóttir.
Félags- og jafnréttismál - Bryndís Hlöðversdóttir.
Efnahagsmál - Tilkynnt síðar.
Fundur 3: Landbúnaðar, neytenda og utanríkismál (22. sept)
Landbúnaðarmál - Runólfur Ágústsson og Magnús Árni Magnússon.
Neytendamál - Þórunn Sveinbjarnardóttir.
Utanríkismál - Árni Páll Árnason.
Fundur 4: Umhverfið, menningin, byggða og fullveldismál (6. október).
Umhverfismál - Jón Gunnar Ottósson.
Menning og samkennd - Gestur Guðmundsson.
Byggðamál - Ingileif Ástvaldsdóttir og Halldór S. Guðmundsson.
Fullveldismál - Valgerður Bjarnadóttir.
TIL er í íslensku sögnin að gaskónast
í merkingunni að ólátast, vera með
hávaða, einnig orðið gaskónalæti um
fyrirgang eða ólæti. Öllu jákvæðari er
þó merkingin í samnefninu gaskóni
um léttlyndan og gáskafullan mann.
Þessi orð eru leidd af þjóðarheitinu
Gaskónar sem haft var um Baska á
17. öld en þá stunduðu baskneskir
sjómenn lengi hvalveiðar við Íslands-
strendur. Merking orðanna vísar trú-
lega að einhverju leyti til atburða sem
hér gerðust 1613–1615 og lauk með
Spánverjavígunum svonefndu sem
mæltust misjafnt fyrir.
Ekki eru glöggar heimildir um yf-
irgang þessara hvalveiðimanna við
Íslendinga, aftur á móti er líklegra að
samskipti þeirra hafi oftar verið vin-
samleg, til þess benda basknesk-ís-
lensk orðasöfn sem sett voru saman á
17. öld. Þau eru þrjú en eitt er glatað,
þó er vitað að það var til fram á 19.
öld. Í hinum tveim er nokkur orða-
forði sem hefur þótt gagnlegur í sam-
skiptum við Baskana, í öðru þeirra
eru 517 orð, í hinu 229 orð, í báðum
eru nokkrar stuttar setningar og
töluorð. Er baskneska fyrsta lifandi
erlenda málið sem Íslendingar hafa
sett í orðasöfn og má það merkilegt
teljast en á sínar sögulegu orsakir.
Um þessi orðasöfn fjallaði Helgi Guð-
mundsson í fróðlegri og skemmtilegri
ritgerð í tímaritinu Íslenskt mál 1979.
Ekki af indó-
evrópskum uppruna
Baskneska er eina tungumálið í
Vestur-Evrópu sem ekki er af indó-
evrópskum uppruna. Hún er jafn-
framt svokallað stakmál, þar sem
ekki hefur tekist með vissu að sýna
fram á skyldleika hennar við nokkurt
annað lifandi mál. Einnig er flest á
huldu um uppruna hennar þótt ýmsar
kenningar hafi þar verið settar fram í
áranna rás. Þýski málvísindamaður-
inn K.W. Humboldt taldi að Baskar
og mál þeirra ættu ræt-
ur að rekja til hinna
fornu Íbera sem hefðu á
sínum tíma ekki aðeins
búið á Pýreneaskagan-
um heldur einnig á Sikil-
ey, Sardíníu, Korsíku, í
suðurhluta Frakklands
og jafnvel á Bretlands-
eyjum.
Þeirri kenningu mun
ekki lengur haldið á loft.
Þá hefur einnig verið
reynt að finna skyld-
leika basknesku við
tungumál í Kákasus og
við afrísk mál en án
áþreifanlegs árangurs.
Nú mun helst talið að
málið sé runnið frá tungum Akvít-
anna sem á tíma Júlíusar Caesars
bjuggu á svæði sem markaðist af ánni
Garonne, Pýreneafjöllum og Atlants-
hafi, og Vaskóna sem bjuggu sunnan
Pýreneafjalla. Líklegast er talið að
fortunga þessara mála hafi borist
með innflytjendum austan úr Litlu-
Asíu í upphafi bronsaldar fyrir um
það bil 4000 árum.
Nú er baskneska töluð á Norður-
Spáni austanverðum, þ.e. í Baska-
landi (País Vasco) og í hluta Nav-
arra-fylkis, og norðan Pýreneafjalla í
suðvesturhluta Frakklands (Pays
Basque). Samkvæmt nýlegum tölum
um mælendafjölda tala um 890 þús-
und basknesku Spánarmegin og um
80 þúsund Frakklandsmegin. Mál-
lýskur eru þó margar eða alls átta og
töluvert ólíkar. Orðaforðinn í bask-
nesk-íslensku orðasöfnunum hefur
verið rakinn til þeirrar basknesku
sem er töluð á ströndinni í Labourd í
Frakklandi.
Þótt baskneska sé töluð af tæplega
milljón manns er hún í svonefndri
rauðri bók UNESCO frá 1999 talin
meðal þeirra tungumála í Evrópu
sem nú eru í hættu. Veldur þar mestu
að unga kynslóðin virðist vera málinu
nokkuð fráhverf. Í Baskahéruðum
Spánar læra mörg börn
að vísu málið en flestum
þeirra verður spænskan
tamari og hætta er á að
þau verði ekki virkir not-
endur málsins með tím-
anum. Í Frakklandi er
það einkum eldra fólkið
sem enn talar basknesku
en mjög fá börn læra
málið og líklega munu
þau ekki fá nein tækifæri
til að nota það í framtíð-
inni.
Óvíða sést jafn-vel
hvernig tungumál verður
tákn þjóðernisvitundar
og í sögu Baska. Á dög-
um einræðisstjórnar
Francos á Spáni frá 1937 fram á miðj-
an sjötta áratug aldarinnar var bann-
að að kenna málið í skólum, einnig var
notkun þess bönnuð í fjölmiðlum, við
kirkjulegar athafnir og á öllum op-
inberum stöðum. Bækur á málinu
voru brenndar opinberlega, bannað
var að skíra börn baskneskum nöfn-
um og öll nöfn á basknesku í opinber-
um skjölum og gögnum voru þýdd á
spænsku. Áletranir á opinberum
byggingum og jafnvel legsteinum
voru fjarlægðar.
Í byrjun 7. áratugarins varð breyt-
ing á. Baskneska var leyfð við kirkju-
legar athafnir og í skólum á vegum
kirkjunnar, einnig í útvarpi. 1968 var
kennsla á málinu leyfð í barnaskólum
og gilti það reyndar um allar stað-
bundnar mállýskur á Spáni. 1979 tók
spænska menntamálaráðuneytið
ábyrgð á því að baskneska væri notuð
á öllum skólastigum. Í mars 1980 var
kosið til fyrsta baskneska þingsins og
baskneska viðurkennd sem opinbert
mál í Baskahéruðunum ásamt
spænsku. Sú ókyrrð og óánægja sem
síðan hefur verið í gangi meðal sumra
Baska á sér nú fyrst og fremst rætur í
vandamálum sem varða þjóðfélags-
lega og efnahagslega þróun í Baska-
héruðunum ásamt viðvarandi kröfu
um stjórnarfarslegt sjálfstæði Baska-
lands. Baskar nefna mál sitt Euskara,
Eskuara eða Uskara eftir mállýskum
og sjálfa sig Euskaldunak. Málið er
dæmigert viðskeytamál. Greinir er
táknaður með endingunni -a, t.d. giz-
on, maður, gizona, maðurinn. Athygl-
isvert er að í orðasöfnunum marg-
nefndu eru flest basknesku orðin með
ákveðnum greini, t.d.
Ogia Braud; ogi, brauð. Kyn orða
eru ekki aðgreind málfræðilega. Í
stað forsetninga eru notaðar eftir-
setningar, t.d. gizonakaz, með mönn-
um.
Sérkennileg er svonefnd gerandleg
setningagerð, í stað eins nefnifalls
sem frumlags bæði áhrifslausra
sagna og áhrifssagna notar bask-
neska sérstakt gerandafall með
áhrifssögnum en svonefnt óákveðið
nefnifall (absolutivus) bæði sem
frumlag með áhrifslausum sögnum
og sem andlag með áhrifssögnum.
Lýsingarorð eru óbreytt en fara á
eftir nafnorðum, t.d. gizon eder bat,
góður, ágætur maður (bat, einn, eins
konar óákveðinn greinir).
Sagnorðabeygingar eru flóknar,
einkum eru persónuform sagnorða
geysimörg og eru þar notuð eitt eða
tvö viðskeyti til að tákna persónur og
laga sagnir sig ekki aðeins eftir frum-
lagi heldur líka andlagi eins og tíðkast
í sumum indíánamálum í Ameríku
þótt enginn skyldleiki sé talinn þar á
milli eins og vænta má.
Baskneska hefur löngum verið tal-
in með erfiðari málum til náms og
hafa Baskar sjálfir lítið gert til þess
að draga úr þeirri skoðun. Þeir hafa
jafnvel skapað þá þjóðsögu að djöfull-
inn hafi einhvern tíma varið til þess
sjö árum að læra málið svo að honum
gengi betur að freista þeirra til óguð-
legra athafna en þá neyðst til að gef-
ast upp!
Sögnin að
gaskónast
Árið 2001 er evrópskt tungumálaár.
Af því tilefni mun Morgunblaðið á næstu
vikum birta greinar eftir ýmsa höfunda.
Það er Baldur Ragnarsson sem ríður á
vaðið og fjallar um basknesku.
Baldur
Ragnarsson
Höfundur er íslenskufræðingur og
höfundur bókarinnar Tungumál
heimsins.