Samvinnan - 01.06.1973, Blaðsíða 22

á milli „himins og jarðar“, heppnazt íull-
komlega, t. d. eins og i Höfn í Hornafirði,
en þess er að gæta, að þar eru sérstak-
lega góð skilyrði til útgerðar og á bak
við stendur gott hérað.
Kaupfélögin mælikvarði á
þróunarkraftana
Á sinum tíma var sú stefna samvinnu-
hreyfingarinnar að leggja fram hlutafé
i hlutafélög ásamt öðrum aðilum mjög
gagnrýnd. Slik félagsþátttaka hefur ver-
ið með tvennum hætti. í fyrsta lagi
myndun hlutafélaga með öðrum aðilum
til að hrinda í framkvæmd áformum, sem
þarf samstöðu um i viðkomandi byggðar-
lagi eða landinu í heild, og til að binda
sérhæfða starfskrafta með eignaraðild,
t. d. í einstökum byggðarlögum. Hins veg-
ar hefur þátttakan verið aðild að blönduð-
um hlutafélögum, sem oftast eru stofnuð
í samvinnu við sveitarfélög og aðra aðila
til að koma á fót grundvallarfyrirtækj -
um fyrir afkomu vissra þéttbýlisstaða.
Þetta eru einskonar byggðarhlutafélög,
sem byggð eru upp án ágóðasjónarmiða,
en til þess að efla atvinnugrundvöllinn.
Svo virðist sem þetta form hæfi kaup-
félögunum betur en bein þátttaka í á-
hætturekstri. Á þessum vettvangi hefur
samvinnuhreyfingin i samvinnu við
sveitarfélögin gert hvert stórátakið af
öðru til að efla byggðaþróun víðsvegar
um landið. Samstarf sveitarfélaganna og
kaupfélaganna til að byggja upp nýjar
atvinnugreinar og efla framtak úti í
byggðunum í formi einskonar byggðar-
hlutafclaga er sá vettvangur, sem getur
reynzt hagkvæmastur til að binda rekst-
urinn við byggðirnar og hagsmuni þeirra.
Uppbygging kaupfélaganna tengir þau
sterkum böndum með deildakerfinu við
félagssvæðin. Þetta hefur gert kaupfélög-
in að einum meginþættinum í byggða-
þróun einstakra byggðarlaga. Styrkur
þeirra er þvi oftast mælikvarði á þróun-
armátt félagssvæðisins. Af þessu leiðir,
að kaupfélögin eru mælikvarði á þá þró-
unarkrafta, sem til staðar eru á hverju
félagssvæði. Atvinnugrundvöllur byggð-
arlaganna mun fyrr eða síðar hafa áhrif
á viðkomandi kaupfélag, hversu öflugt
sem það er fjárhagslega. Byggðaþróunar-
lega séð eru kaupfélögin félagslegt tæki
til að nýta og samstilla krafta hvers fé-
lagssvæðis til ákveðinna verkefna í sam-
ræmi við félagslega þörf, innan marka
fjárhagskerfis þeirra. Þetta skilur á milli
þeirra og sveitarfélaganna, sem geta með
lögvernduðum hætti krafizt skatta af
borgurunum til vissra verkefna. Þennan
aðstöðumun verður að hafa í huga, þegar
kaupfélögunum eru ætlaðar félagslegar
skyldur í uppbyggingu byggðanna.
Sambandið flyzt til Reykjavíkur
Sambandið varð sjötíu ára á síðasta ári
og þvi ekki úr vegi að vikið sé að hlut
þess í byggðaþróuninni. Upphaflega má
segja að Sambandinu hafi verið ætlað að
vera fræðslusamtök kaupfélaganna. Sið-
an gerðist Sambandið umboðsaðili kaup-
félaganna og hafði sérstakan verzlunar-
erindreka í sinni þjónustu. Upphaflega
var ákveðið, að Sambandið ætti lögheimili
á Akureyri, en hefði opna skrifstofu í
Kaupmannahöfn. Árið 1917 flutti Sam-
band íslenzkra samvinnufélaga starfsemi
sína til Reykjavikur. Um þetta segir Jón-
as Jónsson frá Hriflu i bók sinni, „ís-
lenzkir samvinnumenn“: „Eftir að höfn
var byggð i Reykjavík, símasamband og
fastar skipagöngur til útlanda var heild-
söluverzlun landsins að flytjast til höfuð-
staðarins. Forráðamenn félaganna sáu
hvert þróunin stefndi í verzlun landsins.
í Reykjavik hlaut að verða aðalheimili
islenzkra kaupfélaga og kaupmennsku."
Þessi tilvitnun segir með skýrum hætti,
hvaða grundvallaratriði ollu því, að öll
verzlunar- og þjónustustarfsemi lands-
manna safnaðist saman í Reykjavík.
Vafalaust hefðu forráðamenn Sambands-
ins helzt kosið, að aðalskrifstofan hefði
verið áfram staðsett á Akureyri. Þetta
viðhorf kom greinilega fram i því, að
Sambandið lagði áfram áherzlu á upp-
byggingu Akureyrar sem iðnaðarmið-
stöðvar fyrir vinnslu afurða landbúnað-
arins. Fyrst i röðinni er gærurotun á veg-
um Sambandsins 1923. Skinnasútun var
hafin 1932 og skógerð 1935. Þessi ártöl
eru nefnd til að stikla á því stærsta í þró-
un skinnaverksmiðju Iðunnar. Sambandið
kaupir ullarverksmiðjuna Gefjun 1930.
Fataverksmiðjan Hekla er keypt 1946.
Þessar þrjár verksmiðjur eru kjarninn í
verksmiðjuiðnaði Sambandsins. Verk-
smiðjurnar eru staðsettar í sérstöku
verksmiðjuhverfi á Gleráreyrum. Þær eru
stærsti atvinnuveitandinn á Akureyri og
hafa grundvallargildi fyrir þróun bæj-
arins.
Langlíft stríðsáraskipulag
Þáttur Sambandsins í uppbyggingu
Akureyrar og samstarfið við Kaupfélag
Eyfirðinga um verksmiðjurekstur er
einnig veigamikill. í þessum hópi eru
þekktar verksmiðjur eins og Kaffi-
brennsla Akureyrar og Efnaverksmiðjan
Sjöfn. Á vegum Kaupfélags Eyfirðinga er
starfandi smjörlikisgerð, kjötiðnaðarstöð
og efnagerð, sem segja má að í fyrstu
hafi sérstaklega notið markaðar kaup-
félaganna í landinu á vegum Sambands-
ins. Lega Akureyrar á miðju aðalmark-
aðssvæði Sambandsins, þar sem kaup-
félögin voru öflugust á Norðurlandi og
Austurlandi, krafðist þess, að samgöngu-
kerfið lagaði sig að þessum þörfum. Eim-
skipafélagið skipulagði svonefndar „Lag-
arfossferðir“ beint til Austur- og Norður-
lands með miðstöð á Akureyri. Þetta mun
vafalaust hafa verið gert fyrir atbeina
Sambandsins og kaupfélaganna. Þessi til-
högun hélzt allt til striðsáranna. Þá var
sá háttur tekinn upp, að bókstaflega öll
vara, sem flutt var til landsins, kom fyrst
til Reykjavíkur og var síðan umskipað
þaðan til framhaldsflutninga út um
landið.
Þetta stríðsáraskipulag virðist vera
mjög langlift i flutningamálum dreif-
býlisins og hefur mjög eflt stöðu Reykja-
víkur sem aðalmiðstöðvar og þjónustu-
kjarna alls landsins. Sambandið hefur að
sjálfsögðu orðið að laga sig eftir þessari
þróun. Öll hin ört vaxandi verzlunar-
starfsemi og margþætt þjónustustarfsemi
þess hefur verið staðsett í höfuðstaðnum.
Nú á síðustu árum hefur á ný örlað á við-
leitni hjá Sambandinu til að koma upp
verksmiðjum á nokkrum stöðum utan
Reykjavíkur og Akureyrar. Þá hefur lengi
verið í athugun hjá Sambandinu að koma
á fót heildsölumiðstöðvum úti í lands-
hlutum. Framkvæmdir munu m. a. hafa
strandað á fjárskorti.
Þáttur Sambandsins í byggðaþróun
Ef vega á og meta þátt Sambandsins í
byggðaþróun síðustu ára, verður að taka
tillit til þess, að miðstjórnarafl samvinnu-
hreyfingarinnar, sem er landshreyfing,
getur með beiningu framkvæmda og fjár-
magns haft úrslitaáhrif með staðsetn-
ingu atvinnutækja á byggðaþróun heilla
byggðarlaga. Hins vegar kemur til sú ó-
hjákvæmilega skylda að fylgja þróun
hvers tima eftir. Þetta viðhorf speglast
á ljósastan hátt í skipulegum áhrifum
Sambandsins á þróun Akureyrar annars
vegar og hins vegar í nauðsynlegri við-
leitni til að ná tökum á vaxandi markaði
á Reykjanessvæðinu. Sé atvinnuþróun
Akureyrar athuguð nánar, blasir við, að
uppbyggingu bæjarins og hina öru fram-
þróun miðað við marga aðra þéttbýlis-
staði á íslandi má rekja til byggðaþróun-
arlegra áhrifa frá samvinnuhreyfingunni.
Uppbygging Akureyrar er ágætt dæmi
um, hve stóru átaki má lyfta með félags-
legum styrk til að hafa varanleg áhrif á
byggðaþróun landsins. Þáttur Sambands-
ins og samstarf þess við Kaupfélag Ey-
firðinga um uppbyggingu verksmiðjuiðn-
aðaiins á Akureyri eru tvímælaíaust ár-
angursríkustu byggðaaðgerðir, sem gerð-
ar hafa verið til þessa tíma. Það er full-
komið vafamál, hvort myndazt hefði bær
á stærð við Akureyri utan Stór-Reykja-
víkursvæðisins, ef þetta samræmda átak
í uppbyggingu Akureyrar hefði ekki kom-
ið til.
Sé skyggnzt nokkuð aftur i sögu Sam-
bandsins, kemur í ljós, að þýðing þess
sem miðstöðvarafls er veigameiri fyrir
uppbyggingu byggðanna heldur en sýnist
i fljótu bragði. Löng saga er um baráttu
kaupfélaganna til að njóta eðlilegrar fyr-
irgreiðslu í bönkum. Eftir að kaupfélögin
fóru að njóta lánafyrirgreiðslu, var það
oftast á vegum Sambandsins. Með þess-
um hætti átti Sambandið stóran hlut að
því að fjármagna framkvæmdir á vegum
kaupfélaganna víðsvegar um landið og
örva þannig byggðaþróun margra byggð-
arlaga. Þetta á sérstaklega við um minni
kaupfélögin og oft þau fjárhagslega veik-
ari. Víða í framleiðslubyggðarlögum má
rekja til fyrirgreiðslu Sambandsins
grundvallaruppbyggingu margra þétt-
býlisstaða.
Af þessum niðurstöðum er ljóst, að
samvinnuhreyfingin hefur átt stóran þátt
i að koma í veg fyrir enn örari byggða-
röskun i mörgum byggðarlögum, sem bú-
ið hafa við lakari skilyrði. Ennfremur er
ljóst, að samvinnuhreyfingin hefur stuðl-
að að vaxandi þrótti þeirra byggðarlaga
í dreifbýlinu, sem hafa upp á betri skil-
yrði að bjóða. Heildarsamtökin, Sam-
bandið, hafa stuðlað að skipulegri byggða-
22