Samvinnan - 01.06.1973, Blaðsíða 28

Hlöðver Sigurðsson:
SKÓLINN OG
SAMFÉLAGIÐ
Um þessar mundir, þegar skóla- og
kennslumál eru svo ofarlega á baugi, vona
ég að það fyrirgefist manni, sem föndr-
að hefur við kennslu i hálfan fimmta ára-
tug, þótt hann láti til sin heyra nokkur
orð um þau mál.
Það er, held ég, viðurkennt af öllum
að skólarnir séu einn veigamesti þáttur
þjóðmennnigarinnar, traustur eða veik-
ur eftir atvikum. Þó skyldi það ekki
gleymast, að ekkert má ofmeta á kostnað
annars, og að skólarnir eru ekki eina
leiðin til mennta og menningar. Við
höfum að minnsta kosti mörg dæmi þess
á okkar landi, að menn með sáralitla
skólagöngu að baki hafa öðlazt svo ótrú-
lega færni og þekkingu, að þeir hafa get-
að leyst hin erfiðustu verkefni, tekið að
sér hin erfiðustu störf og gerzt forustu-
menn á mörgum sviðum þjóðlífsins. Þetta
er ekki sagt til að gera lítið úr skólunum
og þeirra hlutverki, heldur aðeins til að
benda á, að þeir hafa að minnsta kosti
til þessa ekki verið einir um að mennta
þjóðina. Og ég held, að svo hljóti að
verða alltaf meðan lifandi þjóðmenning
blómgast á landi hér. Það hefur stund-
um verið deilt á íslenzka sveitamenn-
ingu, og vissulega hafa sumir viljað eigna
henni meiri hlut en hún á skilið. En
þeir eru líka ekki fáir, sem ekki hafa
viljað unna henni sannmælis. Það er
sannarlega skemmtilegt umhugsunarefni,
að þeir tveir núlifandi íslendingar, sem
mér vitanlega hafa einna skarpast gagn-
rýnt íslenzka sveitamenningu, eru sjálfir
meðal glæsilegustu afsprengja hennar,
þótt þeir vitanlega hafi sótt föngin víð-
ar að, en þar á ég við þá snillinga Þór-
berg Þórðarson og Skúla Guðjónsson. Það
er ef til vill skýrasta dæmið um gildi
hennar, að einmitt þeir, sem hún hefur
komið til manns, skuli vera svo skyggnir
á það, í hverju henni er ábótavant. Nú
á timum eru það þó ekki uppeldisáhrif
sveitanna eða heimilanna yfirleitt, sem
auk skólanna eru áhrifamiklir gerendur
menningarinnar, en þá nota ég orðið
menning i viðtækustu merkingu orðsins,
bæði jákvæðri og neikvæðri, það er að
segja um þroskastig og atferli mannsins.
Hér verða vitanlega efst á blaði hinir
svokölluðu fjölmiðlar.
Pólitikus talar
Fyrir nokkrum árum heyrði ég hátt-
settan pólitíkus halda ræðu á fundi kenn-
ara. Þar lagði hann út af því, að áður
fyrr hefði starf og hlutverk kennarans
nær eingöngu verið að fræða nemend-
urna, kenna þeim hinar ýmsu fræði-
greinar, en með breyttum þjóðfélagshátt-
um yrðu þeir nú að taka að sér uppeldið
í víðari merkingu að mestu leyti. Það lá
við, að mér hnykkti við að heyra þennan
boðskap. í meira en 40 ár hafði ég talið,
að annað aðalverkefni skólanna væri að
hafa holl uppeldisáhrif á nemendurna,
og reynt af veikum mætti að starfa sam-
kvæmt þeirri skoðun minni. Höfðu þetta
þá bara verið grillur hjá mér? En þá
varð mér hugsað til míns gamla gengna
læriföður, Magnúsar Helgasonar skóla-
stjóra. Mér varð hugsað til Grundtvigs,
Pestalozzi og annarra frægra uppeldis-
fræðinga. Þeir höfðu þá að minnsta kosti
gengið með þessar sömu grillur og ég.
Reyndar voru þessi orð stjórnmála-
mannsins ekki sögð alveg út í bláinn, þótt
langt væri skotið yfir markið. Ef til vill
þyrftu uppeldisáhrif skólanna að vera
stórum meiri nú en nokkru sinni fyrr, en
jafnframt er vert að benda á, að aðstaða
þeirra til slíkra áhrifa hefur aldrei verið
eíns erfið og nú á dögum, svo sterk eru
áhrif fjölmiðlanna og umhverfisins. Það
má í sumum tilvikum segja, að fjölmiðl-
arnir gangi rösklega fram í því að rífa
niður það, sem skólamir leitast við að
byggja upp, og skal ég reyna að rökstyðja
það litillega. Okkur er fyrirskipað að
kenna nemendum um skaðsemi áfengis
og annarra skaðnautna, væntanlega til
að efla með þeim bindindissemi. En ég
held að varla verði sagt, að nokkurt
íslenzkt dagblað hafi tekið jákvæða af-
stöðu til bindindismála, síðan Sigfús heit-
inn Sigurhjartarson lét af ritstjórn. En
þetta og annað þessu skylt, sem jafnan er
rætt um sem vandamál unglinga, en er
í rauninni vandamál heimilanna og þar
með alls þjóðfélagsins, væri ærið efni
í aðra grein og skal ekki rætt meira að
sinni.
Togstreita
En víkjum aftur að skólunum og því
sem nefnt hefur verið uppeldi. Það er
kunnara en frá þurfi að segja, að það
er misjafnt og hefur jafnan verið, hvaða
takmark menn setja uppeldinu. Það er
ekkert óeðlilegt, þótt sérhver kynslóð
reyni að ala þá næstu upp í sínum anda,
móta hana sem likasta sjálfri sér. Það
væri ekki heldur heillavænlegt að varpa
frá sér allri reynslu kynslóðanna, en af
henni hefur menningin mótazt. En án
breytinga verður heldur engin framför.
Því hlýtur alltaf að togast á fastheldni
við það gamla og tilhneiging til nýbreytni.
Það er því næsta eðlilegt, að yngri kyn-
slóðin kvarti yfir kerfinu, sem leggi sína
dauðu hönd á alla framþróun, en sú eldri
skelfist það stjórnleysi, sem öllu stefni
beint til algerrar glötunar. Flestir hlutir
þurfa þó að eiga sér form, og varla verð-
ur hjá því komizt að notast við einhvers
konar kerfi, þótt gjalda verði varhuga
viða við því, að það kerfi leggi allt í
dróma.
Nýskólafyrirkomulag í Danmörku
í þessu sambandi langar mig til að
bregða mér 40 ár aftur í tímann, þegar ég
fyrst kynntist dönskum skóla. Ég hafði
lagt leið mína á fræðsluskrifstofu Kaup-
mannahafnarborgar og fengið leyfi til að
heimsækja skóla og jafnframt leiðbein-
ingar um það, hvar helzt væri gagnlegan
fróðleik að finna. Ekki var ég þó mjög
hrifinn af þeim skólum, sem fræðsluyfir-
völd Kaupmannahafnar mæltu helzt
með. Þar var kerfið allsráðandi. Aginn
minnti á heraga. Þó tel ég liklegt, að
þessir skólar hafi náð sæmilegum árangri
í að kenna nemendum hin ýmsu fræði,
en ef til vill minni árangri í að þroska
persónuleik nemendanna. Ég hafði grun
um, að eitthvað frjálslegra kynni að leyn-
Heilbrigð samkeppni er holl, en hún verður að haja samvinnu og samhjálp að leiöarljósi.