Samvinnan - 01.06.1973, Blaðsíða 50

Haraldur Jóhannsson:
UppKiaf
landbúnaöar
1. Aðdragandi kvikfjárhalds og
kornræktar
Fátt eitt er vitað um aðdraganda þess,
að menn tóku að rækta korn og temja dýr
til nytja. Þær nýjungar i atvinnuháttum
skilja öðru fremur á milli steinaldar
hinnar nýju og steinaldar hinnar fornu.
Engu að síður „hafa vandamál frumstigs
landbúnaðar og upphaf fastrar bólsetu
sem lífshátta skipað öndvegi í framvindu
þekkingar á forsögunni síðustu tuttugu
ár eða þar um bil; og á því sviði hafa til-
lög rannsókna á fornleifum til þekking-
ar manna á löngu liðnum tímum ef til
vill verið markverðust.“i)
Kvikfjárrækt og kornrækt hófu menn
fyrst í nálægum Austurlöndum, ef að
líkum lætur. Þar uxu villt grösin, sem
menn ræktuðu fyrst. Og þar gengu villt
dýrin, sem menn tömdu fyrst. Hveitigrös
og bygggrös eiga sér villta fyrirrennara
á hálendinu upp af sýrlenzku eyðimörk-
inni, á hásléttum Anatólíu og írans. Veð-
urfar á þessum slóðum í lok síðustu ís-
aldar verður ráðið af líkum.
„Meðan Norður-Evrópa var ísi þakin
allt til Harz-fjalla og Alpa-fjöll og Pýr-
enea-fjöll voru krýnd skriðjöklum, beindi
hæðin yfir norður-skautssvæðinu suður
á bóginn regnstormum af Atlantshafi.
Stormsveipar leggja leið sína yfir Mið-
Evrópu, en fóru þá yfir Miðjarðarhafs-
lægðina og Sahara norðanverða og ollu
ekki úrkomu í Libanon, heldur báru raka
yfir Mesópótamíu og Arabíu, til Persiu og
Indlands. Skorpin eyðimörk Sahara naut
þá reglulegrar úrkomu, og austan henn-
ar rigndi ekki aðeins oftar en nú, held-
ur líka allan ársins hring, en ekki aðeins
á veturna. Þótt úrkoma á hásléttum frans
hrykki ekki til viðhalds víðáttumiklum
skriðjöklum, fyllti hún geilarnar miklu,
sem nú eru seltnar eyðimerkur, svo að
þær urðu grunn stöðuvötn, sem drógu úr
hörku veðurfarsins . . .
.. . Talið verður, að Norður-Afríka, Ara-
bía, Persía og Indus-dalur hafi þá verið
hálendi og gresjur áþekk þeim, sem nú
eru norðan Miðjarðarhafs, þótt mestöll
Evrópa væri þá freðmýrar og harðbalar,
sem um næddu vindar og báru með sér
uppfok og ryk, sem á þeim hlóðst upp.
Mammúðar, loðnir nashyrningar og
hreindýr voru á beit í Frakklandi og Suð-
ur-Englandi, en jurtagróður i Norður-Afr-
íku mun hafa verið áþekkur því, sem nú
er í Ródesíu. Á svæðum, sem nú eru eyði-
merkur einar, eru til sannindamerkis um
það myndir höggnar, ristar eða málaðar
á kletta, handverk manna sem sér til
framfæris veiddu fíla, flóðhesta, dádýr
og villta nautgripi, villta asna og önnur
dýr gresjanna og hlébarða, ljón og birni,
sem á þau lögðust. Margar slíkar myndir
hafa fundizt í Atlasfjöllum, í Sahara, í
Fezzan, i Tripólítaníu, í Querat-vin, í
eyðimörkinni beggja vegna Nílar og jafn-
vel í Arabíu.“2)
Breytingar á veðurfari, sem hófust um
9000 f. Kr., kunna að hafa orðið keyri á
ættflokka, sem kunnu vel til veiða og
fæðusöfnunar, til að hefja nýtingu korn-
grasa og tamningu dýra.
2. Frumskeið kvikfjárhalds og
kornræktar
í nálægum Austurlöndum verður greint
skeið á milli steinaldar miðrar og stein-
aldar hinnar nýju. í írak, rétt sunnan
landamæra Tyrklands, í botnlagi upp-
graftar við Zawi Chemi, var byggt ból
9200-8900 f. Kr. Hafa frá því fundizt leif-
ar kvikfjár, sem og kvarna, steinlims,
kornstauta og sigða úr tinnu. íbúarnir
kunna samt aðeins að hafa nytjað villt
grös.
Til frumskeiðs steinaldar hinnar nýju
heyrir einnig menningarskeið í Sýrlandi
og Palestinu á tiunda árþúsundi f. Kr., en
það er kennt við Wadi-en-Natuf, dal í
Palestínu. íbúarnir, nefndir Natufar í
styttingarskyni, bjuggu í þorpum. Þeir
virðast ekki hafa haldið húsdýr, þótt
viðurværi þeirra væri að miklu leyti villi-
bráð og fiskur. „Sigðir þeirra voru sér-
kennilegar, gerðar úr íboginni umgerð úr
beini, sem í voru festar tennur úr stutt-
um tinnubrotum.“3) Við áhöld til upp-
skeru, áþekk áhöldum þeirra, var notazt
fram á steinöld hina nýju. Beinagrindur
þeirra benda til, að þeir hafi verið af
evrafrísku kyni.
í Jeríkó, sem stóð á svæði Natuf-menn-
ingarinnar, var byggt ból þegar á tíunda
árþúsundi f. Kr. Á áttunda árþúsundi f.
Kr. færði það snögglega út kvíar. Jeríkó
varð að bæ, sem náði yfir tíu ekrur.
„Þessi skyndilega útþensla, sem Jeríkó
tók, hlýtur nær áreiðanlega að hafa orð-
ið eftir upptöku ræktunar hveitis og byggs
í þessari vin, sem stendur 200 m. undir
sjávarmáli. Hún bendir til, að þá hafi
jarðrækt, en ekki einungis söfnun mat-
fanga, verið komin til sögunnar. Kornbúr
hafa að sönnu fundizt . . . Um búfjár-
hald hefur enn engin vísbending fundizt,
og dádýraveiðar kunna að hafa lagt í-
búum Jerikó til kjöt . . . Vöxtur Jeríkó
hefur bersýnilega ekki verið grundvall-
aður á dýraveiðum og fiskveiðum. Og
til að fæða samfélag tveggja þúsunda
manna eða fleiri hlýtur akuryrkja að
hafa verið stunduð. Það er hins vegar
ákaflega ósennilegt, að jarðyrkja hafi
blómgazt betur við Jeríkó, 200 m. undir
sjávarmáli, en annars staðar í Palestínu.
Um eina eða aðra tekjulind hlýtur að
hafa verið að ræða, og hún hefur senni-
lega verið verzlun. Jeríkó var vel stað-
sett með tilliti til verzlunar; hún hafði
forgang að auðlindum Dauðahafs, salti,
tjöru og brennisteini, verðmætum afurð-
um í frumstæðum þjóðfélögum. Obsidian,
nefrít og aðrir grænir steinar frá Anat-
ólíu, tyrkjasteinsplötur frá Sínai og skelj-
ar úr Dauðahafi hafa fundizt meðal leifa
bæjarins . . . Áhöld úr steini þar teljast
afbrigði frá frumskeiði steinaldar hinnar
nýju, og örvaroddar eru fágætir.“4)
Kornrækt og kvikfjárhald höfðu verið
Dœmigerðir hlutir frá Zawi Chemi, þorpi frá þvi 9200—8900 fyrir Krist. Meðal þeirra bein-
hnífur með tinnublaði, beinhandfang af sigð, grópaðir steinar, útskorin bein, skartmunir o.fl.
50