Samvinnan - 01.06.1973, Blaðsíða 33

helgiritum fornaldar. Þar birtist hún m.a.
í sögninni um borgirnar tvær, Jerúsalem,
sem er lifandi ímynd heilagleikans, og
Babýlon, þarsem guðleysið og vanhelgin
ráða rikjum. Auk þesskonar áhrifa frá
helgiritum fyrri alda, hafa kynni höfund-
arins af trúarskoðunum Maníkea sem
áður hafa verið nefndir, án efa haft sitt
að segja um það meginstef sem gengur
einsog rauður þráður í gegnum allt þetta
rit.
Enn verða íbúar ríkjanna tveggja að
lifa hvorir innanum aðra á þessari jörð.
Það sem ræður úrslitum um það hverjir
fá inngöngu í guðsríkið og hverjir ekki,
er hugarfar hvers og eins. Guðsríkið tek-
ur aðeins við þeim sem eru fúsir til-
þessað afneita lystisemdum holdsins og
vilja fórna sér fyrir guð og andann. Tvær
tegundir ástar setja mark sitt á íbúa
ríkjanna tveggja. Þeir sem búa í guðsrík-
inu láta stjórnast í einu og öllu af ský-
lausri ást sinni á guði. íbúar jarðríkisins
elska hinsvegar eigið líf umfram allt
annað og sjálfselska þeirra gengur jafn-
vel svo langt að þeir hætta með öllu
að hugsa um guðdóminn. Eitt einkenni
ástarinnar á guði er algjör stilling.
Sjálfselskan er hinsvegar gagntekin eirð-
arleysi. Guðsástin er ímynd friðarins,
sjálfselskan þvertámóti jafnan uþþ-
spretta missættis og illinda. Ástin á guði
leitar fremur eftir sannleikanum en inn-
antómu lofi, andstætt því er sjálfselsk-
an sífellt á höttunum eftir skjalli.
Þeir sem búa í guðsríkinu vilja þó lifa
í friðsamlegri sambúð við ibúa jarðríkis-
ins. Þeir vilja umfram allt lifa sáttir við
allt og alla á þessari jörð og gera því það
sem í þeirra valdi stendur tilað ala frem-
ur á friði en ófriði í heiminum. Þeir eiga
það sammerkt með ibúum jarðríkisins að
neyta þeirra veraldlegu gæða sem mað-
urinn þarf á að halda til viðhalds lífi
sínu á jörðinni. Fullnæging ýmissa sam-
eiginlegra lífsþarfa skapar visst jafnvægi
milli rikjanna tveggja. Þó ganga íbúar
þeirra með tvennskonar hugarfari að
fullnægingu slíkra þarfa. íbúar jarðríkis-
ins helga líf sitt veraldlegum gæðum og
lifa fyrir það eitt að njóta lystisemda
jarðarinnar til fulls. Þeir sem búa i guðs-
ríkinu miða hinsvegar jarðneska veru
sína við það, að hún sé aðeins undanfari
annars og veglegra lífs. Á meðan hin
jarðneska veröld er við lýði er guðsrikið
dæmt tilað vera einskonar útlagi á jörðu.
En í fyllingu tímans mun þó dómsdagur
renna upp yfir réttláta og rangláta og
heiminum verða skipt að fullu og öllu. Á
þeim degi hverfa íbúar guðsríkisins til
eilífrar sælu í sölum himnanna en þeir
sem búa í jarðríkinu verða hinsvegar
óslökkvandi eldi að bráð.
Hér er semsé dregin skýr markalína
milli þeirra sem helga lif sitt guði og
hinna sem meta fánýtar lystisemdir jarð-
lífsins meiren guðdóminn sjálfan.
Eitt atriði enn er vert að minnast á
í þessu sambandi, en það er sú skoðun
Ágústínusar að guðsríkið standi mönnum
af öllum stéttum og þjóðum veraldarinn-
ar til boða. Guð spyr ekki um þjóðerni,
ætt eða uppruna þess, sem er reiðubúinn
að fórna sér fyrir andann.
Á mörkum tveggja heima
Þær fátæklegu glefsur sem hér hafa
verið tíndar til úr þessu riti Ágústínusar
um Guðsrikið, ættu að geta gefið eilitla
vísbendingu um þá tegund útópíu sem
höfundurinn elur á. Hér er að sjálfsögðu
um að ræða hugmyndir sem eru veru-
lega frábrugðnar þeim sem fyrri höfund-
ar tefldu fram um fyrirmyndarsamfélög.
Ágústínus gerir sér ekki neinar vonir um
nýja tegund samfélags á jörðu. Sá stað-
ur sem hann velur þessu fyrirmyndar-
ríki sinu er utanvið hina jarðnesku ver-
öld. Ófullkomleiki mannsins er slíkur,
að engin ástæða er tilað ætla að honum
takist af eigin rammleik að stofnsetja
neinskonar fyrirmyndarriki á jörðu. All-
ar þessháttar tilraunir hljóta jafnan að
stranda á inngripi þeirra afla sem urðu
þess valdandi að maðurinn kom sér í
upphafi jarðlífsins útúr húsi í aldingarð-
inum Eden, þarsem guð hafði úthlutað
honum eilífum sælureit. Þó örlar víða
á nánum tengslum útópíu Ágústínusar
við kirkjuna, stofnun guðs á jörðu, enda
eru margir þeir sem treysta innviði guðs-
ríkisins sömuleiðis meðlimir hennar.
Rit Ágústínusar um Guðsríkið stendur
í vissum skilningi á mörkum tveggja
heima. Hér er á ferðinni einskonar upp-
gjör kristninnar við hina heiðnu veröld,
þarsem þó er haldið eftir ýmsu þvi úr
heiðninni sem höfundur álítur kristin-
dómnum fengur að. Hér verður þó ekki
farið nánar útí þá mörgu þræði stjórn-
spekilegra, trúfræðilegra og siðferðilegra
hugmynda, sem ritið allt er ofið úr, enda
tilheyrir slík umræða öðrum vettvangi.
Þúsund ára eyða
Nú liða rúm þúsund ár ánþessað fram
komi nokkurt rit sem ástæða er tilað
ætla sérstakt rúm í sögu útópíunnar.
Þessi rúmlega þúsund ára eyða i sögu
hugmyndarinnar um fyrirmyndarsam-
félag er tímabil mikilla umbrota bæði í
veraldlegum og andlegum efnum. Grund-
vallarbreytingar eiga sér stað á samfé-
lagsháttum vesturlanda, ný samfélags-
form verða til og ryðja þeim gömlu úr
vegi. Borgir risa ein af annarri. Þangað
leita stórir hópar manna utanaf lands-
byggðinni, þarsem akuryrkjan er víða
hætt að standa undir ört vaxandi fólks-
fjölguninni. Sá iðnaður sem fyrir er í
borgunum er sjaldnast undir það búinn
að framfleyta öllum þeim fjölda sem
þangað flýr og afleiðingin verður vaxandi
atvinnuleysi og örbirgð. Þessar aðstæður
leiða til þess, að ný stétt byrjar að mynd-
ast. Hana fylla allir þeir sem ekki auðn-
ast að koma þessari einu eign sinni, lík-
amsorkunni, í verð. Þarmeð er kominn
fyrsti vísir öreigastéttar nútímans, þeirr-
ar stéttar sem engar eignir á aðrar en
handaflið og öldum saman er dæmd tilað
vera söluvarningur kaupherra og auð-
mangara af ýmsu tæi. Margar aldir líða
þartil meðlimir þessarar stéttar vakna
til vitundar um nauðsyn og mátt eining-
arinnar og byrja að mynda samstæðar
heildir. Á uppgangstimum þess nýja
valds, sem nú er að hasla sér völl og alla
tíð stendur veraldargengi öreiganna fyrir
þrifum, auðvaldsins, er skilningur á ó-
sættanlegum andstæðum þessara þjóð-
félagsafla af skornum skammti og stétt-
vísi öreiganna lítil enn sem komið er.
Nýtt mat á auðnum hefur smámsam-
an verið að ryðja sér til rúms. Þetta nýja
mat sem felur í sér jákvætt álit á „heið-
arlega“ fengnum auði, stendur í nánum
tengslum við þann vaxandi þunga sem
kirkjan leggur á innrænar hliðar trúar-
innar, þarsem gerður er sífellt skýrari
greinarmunur á svonefndri innri og ytri
breytni. Hugmyndir frumkristninnar um
fábrotið og nægjusamt líferni, samfara
andúð á veraldlegum auði, hafa verið á
undanhaldi fyrir aukinni áherzlu á mikil-
vægi hugarfarsins, innri breytni hvers og
eins. Enda hefur kirkjan sjálf, stofnun
guðs á jörðu, verið iðin við að safna að
sér veraldlegum fjársjóðum. Skýrt dæmi
þeirrar viðleitni er að sjálfsögðu afláts-
salan á 15. öld.
Útópía Mores
Þó er það einn af hollvinum kirkjunn-
ar sem aftur tekur upp þráðinn þarsem
frá var horfið og endurvekur hugmynd-
ina um fyrirmyndarsamfélag á jörðu.
Þar er átt við Englendinginn Thómas
More, en rit hans Útópia, sem allar skyld-
ar hugmyndir draga nafn sitt af, kom út
árið 1516.
Thómas More fæddist í London árið
1478. Faðir hans var starfandi lögfræð-
ingur þarí borg og ungur lauk More sjálf-
ur námi í þeirri sömu grein. Hann varð
snemma þingmaður og uppfrá þvi gegndi
hann margskonar trúnaðarstörfum fyrir
ríkið. Á unga aldri dró More sig um tíma
útúr öllu opinberu lífi og lifði ströngu
munklifi, einangraður frá ys og erli um-
heimsins, en hann var alla tíð eldlegur
áhangandi kristinnar trúar.
Árið 1529 var More gerður að kanslara
við hirð Hinriks 8. þáverandi Englands-
konungs. Nokkrum árum seinna lenti
hann svo í afdrifarikum útistöðum við
konung. Undirrót þessa missættis var öðr-
um þræði andúð hans á hjúskaparbrölti
konungs, sem frægt er í sögunni, auk
heilagrar vandlætingar á lögum sem
konungurinn lét setja, þarsem hann
tryggði sjálfum sér æðsta vald yfir kirkj-
unni og öllu henni viðkomandi (The
Supreme Act). Andstaða More gegn þess-
ari lagasetningu á sér án efa að nokkru
leyti rætur í þeim hugmyndum, sem hann
hefur gert sér um æskilegasta samfélags-
hætti, en þar hafa þessháttar alræðis-
hneigðir verið fremur illa séðar. Þessar
deilur More við konung enduðu með því,
að sá fyrrnefndi var dæmdur fyrir land-
ráð og tekinn af lífi árið 1535. Höfuð
hans var sett á stöng á Lundúnabrú eins-
og þá var siður, öðrum óvinum ríkisins
til áminningar og viðvörunar.
Útópía Thómasar More skiptist í tvo
hluta. í fyrri hlutanum gagnrýnir höf-
undur ýmislegt það sem honum þykir
ástæða tilað lagfæra í samtíð sinni. Þar
koma m. a. fram hárbeittar athugasemdir
um eignarréttinn, sem More telur flest-
um öðrum þjóðfélagslegum meinsemdum
skæðari. Hann heldur því fram að til-
vera eignarréttarins verði jafnan tilþess-
að ýta undir ýmsar tegundir misréttis og
33