Samvinnan - 01.06.1973, Síða 35

Margar af þeim hugmyndum More,
sem fram koma í Útópíu, íklæddar formi
lýsingar á ævintýraeynni, má segja að
hafi mótað inntak baráttunnar fyrir jafn-
réttisþjóðfélagi allar götur framá okkar
daga. Sú afdráttarlausa fyrirlitning á
auðhyggjunni sem er undirtónninn í riti
More, er til þess fallin að hræra hugi
sósíalista enn i dag.
í þessu merka riti bregður víða fyrir
köflum sem snerta rætur þeirrar bjarg-
föstu trúar á manninn, sem er uppspretta
og undirstaða allra hugmynda sósíalista
um jafnréttisþjóðfélag. Sem dæmi mætti
tilfæra hér eitt lítið sýnishorn, þarsem
höfundur ræðir um andúð þeirra sem
búa á eynni útópíu, í garð þeirrar blindu
ástar á gullmolum og veraldarglysi, sem
vissar tegundir samfélags hafa alið á
og orðið hefur uppspretta svo margbreyti-
legs ójafnaðar og misréttis i sögu manns-
ins. „Þeir undrast yfir þvi, að til skuli
vera menn sem hafa yndi af því að góna
á dauflegt glit örlítillar agnar eða stein-
völu, þegar þeir eiga þess kost að horfa
á stjörnurnar eða sólina sjálfa; eða það,
að menn geti verið svo glórulausir að
halda sig vera meiri menn fyrir það eitt
að hafa um sig fínlagaðan ullarþráð, vit-
andi þó að ullin sjálf, hversu fínn sem
þráðurinn kann að vera, er komin af
sauðkind, sem aldrei var annað en sauð-
kind þóað hún bæri þennan þráð.“2)
Peningum hafnað
Til áréttingar þessháttar viðhorfum
hafna íbúar eyjarinnar útópíu með öllu
notkun peninga, enda sér þjóðarbúið
þegnunum fyrir öllu því sem nauðsynlegt
er til lífsviðurværis. Þó er hér um að
ræða velhafandi þjóð, en veraldleg auð-
æfi þjóðarbúsins eru i vörslu annarra
þjóða, þarsem þau eru geymd svo hægt
sé að grípa til þeirra, ef harðnar í ári á
einn eða annan hátt. Ennfremur eru eyj-
arskeggjar ósparir á að láta fé af hendi
rakna til fátæklinga í öðrum löndum og
fyrir það njóta þeir viða mikils álits.
Að lokinni þessari lauslegu athugun á
þeirri samfélagsmynd sem More málar
svo fögrrnn litum i riti sínu, Útópíu, má
ljóst vera, að hér er um margslungnar
hugmyndir að ræða. Margt í þessu riti er
að sjálfsögðu þess eðlis, að það hefur
tapað fyrra gildi og heyrir nú sögunni
einni til. Þó er óhætt að fullyrða, að mörg
af þeim þjóðfélagskaunum, sem höfund-
urinn stingur á, hafi lítið breytt um and-
lit fráþví á sextándu öld. Enda hafa
margar af þessum hugmyndum einsog
áður segir verið nátengdar lífsviðhorfum
sósialista og baráttu þeirra fyrir bættum
þjóðfélagsháttum víða um heim allt
framá okkar daga.
Löngum hafa menn deilt um það, hvert
hafi verið raunverulegt markmið Thóm-
asar More með þessu riti sínu um fyrir-
myndarsamfélag. Ýmislegt i Útópíu gef-
ur til kynna nokkurt dálæti höfundar á
orðaleikjum, viða bregður fyrir glettn-
um ævintýrablæ. Þar má nefna sem
dæmi val höfundarins á nöfnum þeirra
persóna og staða sem fyrir koma í Útópíu.
Sögumanninn kallar hann Raphael
Hythlodeus, sem er einsog önnur heiti
í ritinu af griskum stofni og á að merkja
„andstæðing innantómra orða“. Eins er
um það nafn sem More velur höfuðborg
eyjarinnar útópíu, Amaurotum, sem ku
merkja „þokuborg“, en það leiðir einsog
ýmislegt fleira í ritinu hugann að ensk-
um staðháttum, þarsem er heimaborg
höfundar sjálfs, þokuborgin London.
Þráttfyrir allskyns orðaleiki og tvíræða
glettni af ýmsu tæi, má þó telja víst, að
fyrir More hafi vakað annað og meira en
að semja líflegt skemmtirit. Án efa hef-
ur þessum hugmyndum verið ætlað ann-
að hlutverk en það að stytta fáeinum yf-
irstéttarmönnum stundir. Tilgangur þessa
heittrúaða réttlætissinna, hefur vafalítið
öðrum þræði verið sú eldlega sannfær-
ing hans, að þessar fögru hugmyndir gætu
orðið tilþess að vekja menn til umhugsun-
ar um þær mörgu þjóðfélagslegu mein-
semdir sem við var að etja og hvetja þá
tilað leggja sitt af mörkum í baráttunni
fyrir bættum lifsskilyrðum og samfélags-
háttum manna á jörðu.
Þær hugmyndir, sem fram koma eftir
daga Thómasar More um fyrirmyndar-
samfélög, eiga það nær allar sammerkt,
að höfundar þeirra gera ráð fyrir sam-
eignarskipan sem efnahagslegri undir-
stöðu þjóðarbúsins. Enda ganga þessir
höfundar útfrá því sem visu, að afnám
eignarréttar sé skilyrðislaus forsenda
þess, að unnt sé að byggja upp réttlátt og
viturlegt samfélag, þarsem allir þegnarn-
ir hafi jafnan aðgang að lífsgæðunum.
Þau samfélagsform sem ýta undir sér-
eignarbrölt og annarskonar ribbaldahátt,
þarsem mönnum er att útí ómennska
rimmu við meðbræður sína um veraldleg
gæði, stangast á við allar beztu og feg-
urstu siðgæðishugmyndir mannsins.
Flestir eru þessir höfundar trúir þeirri
grundvallarkenningu Thómasar More, að
eignarrétturinn leiði jafnan til ójafnað-
ar og misréttis, kljúfi þegnana í andstæð-
ar stéttir og standi öllum tilraunum í átt
til aukins jafnréttis fyrir þrifum.
Það sem þessa höfunda greinir á um er
því fyrst og fremst sú þjóðfélagslega yfir-
bygging sem þeir vilja reisa á grundvelli
efnahagslegs jafnréttis. En undirrót þess-
konar ágreinings er öðrum þræði sál-
fræðileg, þarsem þessir höfundar eru eng-
anveginn á eitt sáttir um náttúru eða
sanneðli mannsins og vilja því búa hon-
um ólík lífsskilyrði, hver á sína vísu.
Til skilnings á eðli þessara andstæðu
viðhorfa er vænlegt að skoða þá útópíu,
sem næst gengur Útópíu Thómasar More
í tíma, Civitas solis eða Sólarríkið eftir
ítalska munkinn og ofsatrúarmanninn
Campanella og gera eilítinn samanburð
á innihaldi þessara tveggja rita. 4
1) The Essential Augustine, Mentor 1964, bls.
199.
2) Th. More: Utopia, í Der utopische Staat,
rowohlt, 1960, bls. 68.
Dœmigerð mynd af hóglífi ensku forréttindasiéttanna á liðnum öldum.
35