Iðunn : nýr flokkur - 01.07.1934, Blaðsíða 127

IÐUNN
Bækur.
285
inu. En — alþýða landsins hefir i þúsund ár þjáðst og soltið,
fórnað Kólunikilla lifi og hamingju.
Við þetta nýja sjónarmið stíga upp myndir hver af annari
úr íslenzku þjóðlifi. Við sannprófun í veruleika alþýðunnar
hrynja af hlutunum blekkingarnar: um sveitasæluna, fegurð
fátæktarinnar, raungildi fjallablámanns, rómantik sveitalifsins,
framtak einstaklingsins, sjálfstæðið. Alt hrynur þetta i duftið.
Myndir þjáninganna skína i gegn og raunsár vonsvik lifsins,
fátækt þess og skortur möguleika á hinni förnu leið. Það
liafði verið draumur Þórðar gamla í Niðurkotinu fram eftir
öllum árum að konra sér upp lítilli myllu i bæjarlæknum.
Rósa dóttir lians rifjar þetta upp löngu síðar. »Hann hafði
fengið sér kornmyllu og sett hana í lækinn, en hvar lá hann
i nótt? í nótt lá hann sjötugur inni á öræfum, gigtveikur,
fótfúinn, aumur fyrir brjósti, en kornmyllan stóð vallgróin i
læknum«.
Á breiðum grunni ris saga Halldórs, vitt og hátt. Alt sér
hann í ljósi nýrra samhengja, nýrra lögmála. Hver hugmynd
er metin að veruleika, Ilver sögn að sannleik. Hver imyndun
að staðreynd. Rimur, hetjusagnir, álfa- og huldufólkssögur.
Alt á uppruna sinn og skýringu i staðreyndum fólksins, Iífs-
baráttu þess. Hinar gömlu, heilögu kenningar hrynja, og ný
útsýn opnast. Með töfrum máls og stils heillaði skáldið mann
inn í bæ einyrkjans, þaðan dýpst inn í örlög jijóðarinnar.
Vilji jiess er lesandanum Ijúft valdboð. Og lengra vill skáldið,
til enn víðara sviðs og almennari löginála, inn i þróunarsögu
mannkynsins. Bjartur er einstaklingsvitundin persónugerð.
Hann er hinn frumstæði, tækjalausi maður, sem á líf sitt ber-
skjaldað fyrir valdi blindrar náttúru. Og barátta hans er sjálf
blind og ástriðufull. En straumur sögunnar og lífsins liggur
frá Bjarti, frá einyrkju og einstaklingsvitund til félagslyndis
og samvitundar. Þangað bendir sagan. Hún bregður skýrari
birtu á leiðina, þvi lengra sem líður á hana. Útsýnin vikkar
frá Sumarhúsum.
Þegar litið er til baka yfir söguna frá þessari sjónarhæð,
opnast hún manni í öllum sínum fjarvíddum, i rúmi og tima.
Nú sjáum við fyrst alla víðáttu hennar og hvernig leiðirnar
liggja eftir henni. Áður nutum við hinnar einstöku fegurðar, í
orðum, máli og stil, í myndum úr náttúrunni og sálarlífi manna.
Nú sjáum við samhengi aljs, hvernig mál og mynd renna sam-