Sjómannadagsblaðið - 01.06.1989, Qupperneq 50

48
SJÓMANNADAGSBLAÐIÐ
til sem kappsamastir voru. Skipstjór-
inn hefur sjálfsagt yfirleitt ekki stað-
ið neinar frívaktir, nema þá í asa-
fiski. Hann skakaði líka aftast á skip-
inu, en það þótti vondur staður, því
oftast nær höluðu skipin eitthvað
fram ef kul var og vænlegra þótti að
vera fremstur á síðunni. Þó kusu
flestir heldur að vera miðskips, þar
sem skipið var farið að rísa dálítið við
fremsta plássið, og þá óhægara að
kippa fiskinum inn fyrir og hættara
við að missa hann. Kokkurinn var oft
í þessu plássi.
í áður bókuðum reikningi í sögu
Vilhjálms Þ. Gíslasonar er skipstjór-
inn sagður hafa 60 kr. á mánuði um
úthaldstímann og tvær krónur í pre-
míu á hvert fiskað skippund. Er þá
átt við allan afla skipsins, en auk þess
hafði skipstjórinn 5 aura premíu á
hvern fisk, er hann sjálfur dró (eða
hálfdrætti hjá öðrum útgerðarmönn-
um).
Afli gat orðið meiri en hann varð
hjá Georg árið 1902, þótt hann væri
þá í röð hæstu skipa. Kútterinn Berg-
þór, sömu stærðar og Georg, var það
ár með 160 þúsund fiska yfir úthald-
ið. Metaflinn á kútteratímanum hef-
ur trúlega verið afli Péturs Mikkels á
kútterinn Bjarna Ólafsson, en hann
var 100 þús. fiskar eina vetrarvertíð-
ina, frá miðjum febrúar fram í miðj-
an maí. Menn hafa misreiknað þenn-
an mikla afla sem 100 þús. tonn, og
þá 90-100 fiska í tonnið, en það er
rangur reikningur. Af Vestmanna-
eyjafiski, sem var jafnstærsti fiskur-
inn, voru taldir 100 málfiskar í skip-
pund, 600 kg upp úr sjó, en 110 af
öðrum vertíðarfiski sunnanlands.
Samanber einnig að Hjalti segir
minnst 120 fiska í skippundi í afla
kútters, og er þá að tala um „banka-
fiskinn“, en Bjarni Ólafsson hafði
verið á Selvogsbanka. Það er ekki
hægt að gera ráð fyrir meiri jafnaðar-
þunga fisks í 100 þús. fiskafjölda en 6
kg úr sjó, og aflinn þá 600 tonn og er
hann ærinn þannig reiknaður.
í línuriti Poul Adams yfir verðlag á
fiski upp úr sjó, er fiskverðið 45-62
frankar tonnið á árunum 1830-60, en
hækkar á sjöunda áratugnum og er
90 frankar styrjaldarárið 1870. Það
heldur síðan áfram að þokast upp og
er orðið 110 frankar tonnið 1910, eða
sem svarar 79 kr. ísl. (gengi frankans
var samkvæmt upplýsingum Seðla-
bankans 0,72 aurar í Norðurlanda-
mynt, sænskum og dönskum krónum
og þá einnig íslenskum. Sjá einnig
„A íslandsmiðum, P. Loti, bls. 22).
Vilhjálmur Þ. Gíslason getur í Sjó-
mannasögu sinni verðlags á tunnu-
söltuðum fiski Dunkirkara, en þeir
söltuðu í tunnur en Pompólar í stíur.
Vilhjálmur getur ekki ársins sem
hann miðar við, en hann er greini-
lega með fiskverð fyrst eftir styrjöld-
ina 1914-18. Hann segir verð á 134 kg
saltfisktunnu vera 110 franka. Ef
þessum 134 kg er breytt í fiskþunga
upp úr sjó (með hlutföllunum m/im)
og þá til sama þunga og Poul Adams
miðar sitt verð við, þá er verðlag í
Vilhjálmssögu 0,32 frankar pr kg,
eða 320 frankar tonnið, og verð-
hækkunin frá 1910 nær þreföld. Það
er svipuð sveifla og verðlag var á fiski
hérlendis, en 1908 var skippund af
þorski kr. 58,- en 1920 kr. 181,-.
Vilhjálmur nefnir einnig nokkrar
kauptölur um aldamótin: Kaup há-
seta allt úthaldið er 800-1200 frankar
eða 560-840 ísl. kr. á gengi 0,72 kr.,
en skipstjórans 1200-1800 frankar.
Þar sem þetta eru brúttótölur, er
ekki hægt að bera þær nákvæmlega
saman við tekjutölur manna á skút-
um hér, enda engar til nema í ein-
stökum dæmum. Þau sem til eru sýna
þó, að þetta er líklega mjög ámóta og
almennt gerðist hérlendis, bæði upp-
hæðir og tekjumunur. íslensku færa-
mennirnir áttu helmingshlut í afla
sínum, og tekjumunur gat orðið mik-
ill á skútumönnum, eins og aflatölur
hæsta og lægsta manns sýna hér fyrr.
Það virðist svo af annarri heimild
(Yves frændi, íslandssjómaður) að
einnig hafi verið um að ræða með
Frökkunum líkt fyrirkomulag og
hér, að menn ættu hlut í afla sínum
og ættu þá tekjur sínar undir eigin
aflasæld. Frakkarnir merktu sér þá
ekki hvern fisk með ugga- og sporð-
merki, heldur skáru úr fiskinum gell-
una, og gellufjöldi hvers og eins
skráður eftir vaktina.
íslendingar bæði merktu sér hvern
fisk með ugga- eða sporðmerki, en
skáru einnig úr gellur og það hefur
verið fyrir skipstjórann sem fékk
þannig heildarfiskafjöldann og gat
gert sér nákvæma grein fyrir þeim
afla sem kominn var í skipið á hverj-
um tíma og fjölda landaðra fiska.
Reyndar er svo jafnan orðað í heim-
ildum, að fiskur hafi verið „talinn
upp úr skipi“, en getur ekki verið að
gellufjöldinn hafi þótt næg talning?
Útgerð og konur í voða
Með lögum sem gengu í
gildi 1. apríl 1855, varð
Islendingum frjálst að
verzla við allar þjóðir. Þótt meira
væri það verzlunarfrelsi í orði en á
borði í fyrstu, verzlunin var öll í
höndum Dana. Með þessu frelsi
skapaðist möguleiki fyrir útlendinga
til að leggja hér fisk á land og til
fiskverkunar, að fengnu leyfi Al-
þingis og samningum við dönsku
stjórnina, en slíkt hafði verið útilok-
að meðan íslendingar máttu ekki
verzla við útlendinga.
Frakkar urðu fyrstir til að leita
hófanna um aðstöðu til fiskverkunar
hérlendis með bréfi, sem franskur
flotaforingi á freigátu, sem þá lá í
Reykjavíkurhöfn ritaði Alþingi sum-
arið 1855.
Kjartan Ólafsson sagnfræðingur
hefur ritað ítarlega í tímaritið Sögu
1987 og 1988 um þessa umsókn
Frakka árið 1855 og þær umræður og
deilur sem hún vakti og stóð í nær tvö
ár. Allar heimildir hér eru sóttar í
grein Kjartans.
Franski foringinn segist skrifa
bréfið í nafni kaupmanna í Dunkirk,
sem geri út 100 til 120 skip árlega á
íslandsmið. (Ekki kemur fram hver
heildarfjöldi franskra fiskiskipa sé,
en Trampe greifi taldi að þau myndu
vera 130 til 150 þetta sumar), og hafi
Dunkirkarar lengi haft þessa mála-
leitan í huga, en vitað hana vonlausa
vegna verzlunarófrelsis Islendinga.
Frakkarnir höfðu í huga að koma á
fót fiskverkunarstöð á Þingeyri og
reisa þar íbúðarhús fyrir 4-500
manns, sem verka skyldu fiskinn, og
einnig reisa fiskgeymsluhús og forða-
búr.
I bréfinu er nefnd sú aðferð sem
Frakkarnir hugðust nota við að