Uppeldi og menntun - 01.01.1992, Side 134

Helgi Skúli Kjartansson
Fram eftir 19. öld varð niðurstaðan víðast hvar sú, að í „lærðum skólum" drottnuðu
fornmálin, þótt „gagnfræðin“ kæmu inn sem aukagreinar, en auk þess komu upp
gagnfræðaskólar sem buðu verulegt bóknám án fornmála. Til háskólanáms var jafnan
krafist prófs frá lærðum skóla, en tækniháskólar gátu staðið opnir gagnfræðingum.
Jón forseti og latínan
I tíð þeirra Harboes og Jóns Þorkelssonar komst skólanám á íslandi í það far sem það
hélt að mestu um heillar aldar skeið. Skólar komu að vísu og fóru: í stað Skálholts- og
Hólaskóla kom Hólavallarskóli í Reykjavík og síðan Bessastaðaskóli. En gerð
skólanna var hin sama. Þeir voru prestaskólar, en um leið stúdentaskólar fyrir verðandi
háskólanema. Fyrir bæði markmiðin þótti latína sjálfsögð aðalnámsgrein.18
Sem dæmi um latínunám menntamanns á þessu skeiði má taka Jón Sigurðsson
forseta.19 Afi Jóns var bóndasonur, en lærði til prests í Skálholtsskóla. Var hann þar
sjö vetur. Synir hans þrír luku allir námi frá Hólavallarskóla, en á tveimur eða þremur
árum, því að þeir lærðu námsefnið að mestu hjá föður sínum.
Sr. Sigurður á Hrafnseyri lagði það nokkuð fyrir sig að kenna piltum undir skóla,
og Jóni syni sínum kenndi hann heima allan skólalærdóm. Á 18. ári var Jón talinn
útlærður og sendur suður að gangast undir próf. Ekki tók hann það við Bessastaða-
skóla, heldur hjá dómkirkjuprestinum í Reykjavík.20 Ekki þarf að orðlengja það að Jón
stóðst prófið með sóma og fékk formlegt bréf upp á það - vitanlega á latínu.
Ekki hugði Jón á prestskap, og 22 ára gamall siglir hann til framhaldsnáms við
Kaupmannahafnarháskóla. Háskólinn tók þá ekki gild stúdentspróf latínuskólanna,
heldur hélt hann sitt eigið stúdentspróf, sem Jón þreytti þegar eftir komuna til Hafnar,
en oft höfðu Islendingar eytt fyrsta vetrinum í Höfn til undirbúnings inntökuprófi. Tvö
próf af tíu voru í latínu og stóðst Jón þau með prýði. Þar með fékk hann háskólavist
og hóf að lesa undir próf í forspjallsvísindum, en það var talið heils vetrar nám, og
voru latína og gríska þar enn meðal námsgreina. Veturinn eftir hóf hann sitt eiginlega
háskólanám og valdi námsbraut sem ætluð var kennurum við æðri skóla. Latína og
rómversk fræði voru þar enn aðalnámsgrein, og sótti Jón kappsamlega fyrirlestra í
þeim fræðum þótt hann lyki raunar aldrei prófi.21
1 O /
Guðfræði og gríska voru aðrar áherslugreinar. I Bessastaðaskóla var kennslan orðin
nokkru tjölþættari, og gætti þar fyrirmyndar danskra latínuskóla. Þar var m.a. kennd
danska, sem var auðvitað mikilvæg, bæði fyrir embættismenn og háskólastúdenta,
en löngum hafði verið ætlast til að menn næðu tökum á henni án skólakennslu.
Islenska var einnig sérstök námsgrein í Bessastaðaskóla, gagnstætt því sem stund-
um er haldið fram, svo og saga og landafræði, og vísir var einnig að hebresku-
kennslu.
' ^ Páll Eggert Ólason 1929, einkum 2. og 4. kafli.
Hann var háskólamenntaður guðfræðingur og taldist sem slíkur geta útskrifað
stúdenta með fullum réttindum. Þriðja hvert prestsefni hafði á þessum árum ekki
annað embættispróf en slíkt einka-stúdentspróf, enda komust færri að en vildu í
Bessastaðaskóla.
“ ' Þar með missti hann m.a. af munnlegu prófi í guðfræði, sem farið hefði fram á latínu.
132