Uppeldi og menntun - 01.01.1992, Blaðsíða 245

Ragnhildur Bjarnadóttir
og sleppa öðru sem engu að síður er mjög áhugavert. Eftir kynningu á notkun
liugtaksins narcissismi í kenningum innan sálarfræðinnar og í umræðunni um breytt
persónueinkenni verður leitast við að nota þessar kenningar til að varpa ljósi á
aðstæður íslenskra unglinga.
Hugtakið narcissismi (sjálfhverfa) í sálarfræðinni
Enda þótt sú umræða sem hér er vitnað til sé ekki ýkja gömul á hugtakið narcissismi
sér langa sögu. Það hefur lengi verið notað í sálarfræðinni og er ættað úr goðsögninni
um fallega ungmennið Narcissus sem í veiðiferð kom auga á spegilmynd sína í
skógarlind. Narcissus hreifst svo af þeirri mynd sem hann sá að hann missti samstundis
áhuga á öllu því sem umhverfis hann var, m.a. gyðjunni Ekkó, sem lengi hafði biðlað
til hans. Tókst honum ekki að rífa sig lausan frá þeirri fögru sýn sem mætti honum í
lindinni og leiddi það til þess að lokum að hann tærðist upp og dó. Áhugaleysi
Narcissusar hafði þá haft þau áhrif á Ekkó að hún tærðist nánast upp líka og varð
ekkert eftir nema rödd hennar - bergmálið.2
í ljósi þessarar sögu er ekki nema eðlilegt að hugtakið sé gjarnan tengt við
sjálfselsku, sjálfsdýrkun og sinnuleysi um líðan annarra. Boðskap sögunnar er nærtækt
að túlka á þann hátt að einstaklingurinn tortímist ef hann nær sér ekki út úr vítahring
sjálfsdýrkunar. Ef saga hugtaksins í sálarfræðinni er skoðuð verður ljóst að merking
hugtaksins er ekki alveg svona einföld. Líklega er sönnu nær að tala um narcissisma
(sjálfhverfu) sem það ástand að vilja elska sjálfan sig - en vera ekki fœr um það. Þess
vegna verða tengsl við aðra með óeðlilegum hætti.
Sigmund Freud notaði þetta hugtak um mikilvægt þroskaskeið í bernsku,
þroskaskeið sem allir ganga í gegnum og einkennist af því að barnið skynjar sig sem
nafla alheimsins og hefur þörf fyrir að upplifa sig sjálft sem allsráðandi í tengslum
sínum við aðra. Barnið er sjálfhverft í þeim skilningi að það upplifir aðra einungis
með hliðsjón af því hvort og hvernig þeir fullnægja þörfum þess. Freud notaði
hugtakið líka um ástand sem kemur stundum fram síðar á ævinni (secondary
narcissism) og getur orðið sjúklegt. Helstu einkenni þess eru annars vegar stærilæti
eða mikilmennskuórar og hins vegar að einstaklingurinn á erfitt með að gefa sig heils
hugar í tilfinningalegt samband við aðra. Tengdi Freud þessi einkenni við óhóflega og
oft skaðlega sjálfsást.3
Karen Horney gagnrýndi Freud síðar fyrir þessa túlkun. Hún hélt því fram að
sjálfhverfa tengdist engan veginn sjálfsást heldur væri hún nánast merki um hið
gagnstæða. Að baki framkomu sem einkenndist af stærilæti og sjálfselsku mætti
greina sjálfsfyrirlitningu og tómleika. Sjálfhverfa væri varnarháttur gegn djúpstæðri
minnimáttarkennd og fælist vörn einstaklingsins í óhóflegri og oftast óraunsærri
aðdáun á sjálfum sér og eilífri leit hans að viðurkenningu annarra og hrifningu á sér.4
Sú kenning, sem hefur haft einna mest áhrif á umræðu undanfarinna ára um ný
einkenni á nútímafólki, er kenning Heinz Kohuts sem er fæddur í Austurríki en starfaði
2 Gibson 1977:124-125.
3 Freud 1975.
4 Horney 1937.
243