Uppeldi og menntun - 01.01.1992, Blaðsíða 218

Loftur Guttormsson
Af fræðslulögunum 1936 leiddi að bilið inilli fastra skóla og farskóla breikkaði þegar
litið er á lengd skólaskyldu í heild. Hér var því slegið föstu sem almennri reglu að öll
börn væru skólaskyld á aldrinum 7-14 ára (I. gr.). En veita mátti skólahverfum utan
kaupstaða43 „heimild til að ákveða, að skólaskylda í hverfinu skuli ekki hefjast fyrr en
við 8, 9 eða 10 ára aldur“ (2. gr.). Þessi heimild var nýtt til hins ítrasta, einkum af
farskólahverfum, svo sem fram kemur hér síðar. Væri slík heimild veitt heilu
skólahverfi, var tilskilið skv. lögunum (7. gr.) að námstími 10-14 ára barna yrði
minnst 16 vikur á ári. Miðað við fyrri lagaákvæði var hér gert ráð fyrir um eins
mánaðar lengingu árlegrar skólagöngu hjá farskólabörnum en þau héldust aftur á móti
óbreytt hvað varðar þessa sömu aldursflokka í heimangönguskólum (24 vikur). Að
þessu leyti var stefnt að því með fræðslulögunum 1936 að jafna heldur muninn sem
hafði verið frá upphafi milli fastra skóla og farskóla.
Með hliðsjón af þessu yfirliti yfir fræðslulöggjöfina er nú vert að athuga tvennt í
senn: hversu útbreitt farskólahald hélst fram undir miðja öldina og hver munur var í
reynd á lengd árlegrar skólavistar barna eftir því hvort þau sóttu fasta skóla eða
farskóla.
Útbreiðsla farskóla 1910-950
Eins og að Jíkum lætur hafði byggðarþróun í landinu úrslitaáhrif á hversu útbreitt
farskólahald var á hverjum tíma. í upphafi tímabilsins var meginreglan sú að
strjálbyggðir héldu farskóla - þótt sveitir þar sem byggð var í þéttara lagi sýndu
vissulega undantekningu frá þeirri reglu.44 Nú var þéttbýlismyndun geysiör á öllu
þessu tímabili. Þannig fækkaði þeim sem bjuggu í strjálbýli og á minni þéttbýlis-
stöðum (með færri en 200 íbúa) úr 79% allra landsmanna árið 1901 í 43,5% árið 1930;
þeir voru svo komnir niður í 24,5% árið 1950.45 í ljósi þessarar þróunar má m.a.
athuga útbreiðslu farskólahalds á ólfkum tímapunktum.
Utbreiðsluna má meta eftir tveimur mismunandi kvörðum: annars vegar eftir því
hversu margir sóttu farskóla af öllum nemendum á fræðsluskyldualdri; hins vegar eftir
því hversu mörg skólahverfi á ýmsum tímabilum héldu farskóla miðað við öll
skólahverfi á landinu. Niðurstöður slíks útreiknings eru settar fram í töflum 3 og 4.
3. tafla sýnir megindrætti þróunarinnar í skýru ljósi: farskólinn var í upphafi það
fræðsluform sem meiri hluti „skólabarna" bjó við en var um miðbik aldarinnar orðinn
jaðarfyrirbæri sem varðaði ekki nema ríflega 1/10 þeirra allra.46 Taflan sýnir jafnframt
að farskólanemendum fækkaði örast á áratugnum 1928/29-1938/39 og nemendum í
föstum skólum fjölgaði að sama skapi. Þetta þarfnast sérstakrar skýringar.
4^ „Skólahverfi" var samheiti í lögum þessum yfir hvert það svæði er einn barnaskóli
þjónaði (sbr. II. gr.). Það hafði svipaða merkingu og „skólahérað“ skv. lögunum
1926.
44 Sjá Barnafrœdslan árin 1909-1914 1922:12-13.
45 Tölfrœðihandbók 1984:24-25.
4fl Með „skólabörn" er hér átt við þau sem nutu kennslu skv. einhverju þeirra
fræðsluforma sem 3. tafla sýnir. Otalin eru þá aðeins þau börn sem nutu eingöngu
heimafræðslu án eftirlits kennara.
216