Uppeldi og menntun - 01.01.1996, Qupperneq 65

GUNNAR E. FINNBOGASON
SKÓLASTARF OG MARKAÐSLÖGMÁLIN
Valddreifing, aukið valfrelsi og einkavæðing
Á sfðustu árum og áratugum hafa komið fram nýjar hugmyndir um rekstur ríkisstofnana
sem gjarnan eru kenndar við markaðshyggju eða frjálshyggju. Farið er að líta á skólann
svipuðum augum og aðra atvinnustarfsemi sem lýtur lögmálum markaðar um framboð og
eftirspurn, vöruvöndun, gæðastjórnun og samkeppni. Nýskipan skólamála í anda þessara
kenninga felur í sér að komið verði upp blönduðu kerfi ríkisskóla og einkarekinna skóla og
þeir fái meira frjálsræði til að ráðstafa fjármunum og skipuleggja námsframboð og kennslu.
Skólarnir komi sér upp virku innra eftirliti en séu jafnframt metnir reglulega af utanað-
komandi sérfræðingum og þessar upplýsingar verði aðgengilegar foreldrum sem geta þá
valið barni sínu skóla við hæfi. Skólar muni því keppa um nemendur og um góða kennara,
en kennurum verði umbunað fyrir árangur. Nýjar og auknar kröfur til kennara kalli síðan á
breytta kennaramenntun. Hins vegar hefur reynst erfitt að skilgreina einhlít viðmið í mati
á kennslu og launamismunun kennara hefur haft óæskileg áhrif. Þjónustusamningur stofn-
unar við ríkisvaldið er leið til sjálfstæðis og er það nú til reynslu í Kvennaskólanum.
Umræða um ríkisskóla og einkaskóla, kosti þeirra og galla hófst hér á landi að
einhverju ráði upp úr 1980. Umræðan snerist meðal annars um fjölbreyttari og betri
skóla, hagkvæmari nýtingu almannafjár og víðtækara frelsi foreldra og nemenda að
velja skóla. Auk þess um það hvernig mætti hækka laun kennara og um leið gera
meiri kröfur til þeirra. í bók Guðmundar Heiðars Frímannssonar og Þorvarðar
Elíassonar (1986) koma þessar hugmyndir skýrt fram og lögð er áhersla á að einka-
framtakið eigi að verða fyrirferðarmeira í rekstri skólakerfisins en nú er. Þeir benda
á að þá þegar hafi einkaframtakinu í kennslu vaxið fiskur um hrygg, svo sem í
tölvukennslu og á nokkrum öðrum sviðum. Minnt er á ávísanahugmyndir Miltons
Friedmans þar sem foreldrar geta með ávísun sem gjaldmiðil valið um skóla og á
þann hátt aukið valfrelsi barna sinna. Ef nemendur og foreldrar eru ekki ánægðir
með skólann má fara annað og fá endurgreitt. Því er haldið fram að slíkt kerfi yki
samkeppni milli skóla og fólk spyrði sig hver gæti með bestum og ódýrustum hætti
komið til rnóts við óskir nemenda og foreldra. Lögmál framboðs og eftirspurnar
tæki að miklu leyti við stjórnun skólamála af menntamálaráðuneytinu. Skólarnir
gætu orðið einkafyrirtæki eða sjálfseignarstofnanir (Þorvarður Elíasson 1995:2).
Allt fram á þennan dag hafa þessar hugmyndir skotið upp kollinum þegar urn-
ræðan hefur snúist um ríkisrekið eða einkavætt skóla- og heilbrigðiskerfi. Þegar
kemur að því að breyta rekstrarfyrirkomulagi þessara stofnana velferðarkerfisins er
gjarnan kvartað undan því hversu margir fylgismenn frjálsrar verðmyndunar og
markaðsbúskapar söðli um þegar breyta á rekstrarfyrirkomulagi skólans og sjúkra-
stofnana (sama rit, bls. 2).
Uppeldi og menntun - Tímarit Kennaraháskóla fslands 5. árg. 1996
63