Uppeldi og menntun - 01.01.2010, Blaðsíða 133

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 19(1–2)/2010 133
rannveig traUStadÓttir, Hanna BJörg SigUr JÓnSdÓttir og Helgi þÓr gUnnarSSon
Í þessari grein er fjallað um barnæsku og uppvöxt hreyfihamlaðra barna og ung-
menna og lögð áhersla á að raddir þeirra og sjónarmið heyrist. Greinin hefst á umfjöllun
um fræðilegar forsendur rannsóknarinnar. Síðan er greint frá aðferðafræði og rann-
sóknaraðferðum, þátttakendum og rannsóknargögnum. Meginefni greinarinnar
er kynning á niðurstöðum um hreyfihömluð ungmenni og fjallað er um fjölskyldu,
skólagöngu, vini, aðkast og einelti, viðhorf til fötlunar, viðbrögð og framkomu annarra
og sjálfsskilning. Einnig er sagt frá ráðleggingum ungmennanna til foreldra sem eru
að ala upp fötluð börn. Í niðurlagi greinarinnar verða helstu niðurstöður dregnar
saman, rýnt í þær í ljósi ráðandi hugmynda um fötlun og dregið fram hvað helst má
læra af niðurstöðum þessarar rannsóknar um barnæsku og uppvöxt hreyfihamlaðra
ungmenna.
fræðilEg sjónarHorn
Við rannsóknarvinnuna var einkum leitað til þriggja fræðasviða varðandi fræðilegar
undirstöður: fötlunarfræða, félagsfræði barnæskunnar og kenninga um lífshlaupið.
Hér á eftir er stuttlega gerð grein fyrir þessum þremur fræðilegu sjónarhornum.
Rannsóknin er á sviði fötlunarfræða og leitað er í smiðju til þeirra um skilning á
fötlun en innan þessarar ungu fræðigreinar hefur á undanförnum árum verið þróaður
félagslegur skilningur sem dregur fram þátt umhverfis og menningar í að skapa, auka
á eða draga úr fötlun. Þó að félagslegur skilningur á fötlun sé almennt viðurkenndur
meðal fatlaðs fólks, fagfólks, fræðimanna og þeirra sem móta stefnu í málefnum fatlaðra
barna og fullorðinna er langt frá því að einhugur ríki um það hversu mikil áhersla
skuli vera á félagslega þætti. Innan fötlunarfræða er einnig að finna ólíkar áherslur
og hið félagslega sjónarhorn er ekki eitt, heldur eru þau mörg og margbreytileg,
og stundum tekist á um ólíkan skilning (Barnes, Oliver og Barton, 2002; Edwards,
2005; Gustavsson, Tøssebro og Rannveig Traustadóttir, 2005; Llewellyn og Hogan,
2000; Shakespeare, 2006; Snæfríður Þóra Egilson og Rannveig Traustadóttir, 2009c).
Á Norðurlöndum hefur hinn félagslegi skilningur verið kenndur við tengsl hinnar
fötluðu manneskju við umhverfi sitt. Út frá þessu sjónarhorni skapast fötlunin af
misgengi eða misræmi milli einstaklingsins (vegna skerðingarinnar) og samfélagsins
sem gerir ekki ráð fyrir öllum þeim margbreytileika sem er að finna meðal þegnanna
(Gustavsson, Tøssebro og Rannveig Traustadóttir, 2005; Tideman, 2005). Innan
norrænna fötlunarfræða er því litið svo á að fötlun sé afstæð og ráðist að miklu leyti
af ytri aðstæðum. Félagslegur skilningur beinir því athyglinni að samfélagslegum
þáttum og hindrunum í umhverfinu, svo sem manngerðu umhverfi og fordómum,
sem geta skapað erfiðleika í lífi fatlaðra barna og fullorðinna (Barnes, Oliver og Barton,
2002; Rannveig Traustadóttir, 2006). Sumir sem beita sjónarhorni fötlunarfræða greina
á milli skerðingar sem vísar til líkamlegra eða andlegra takmarkana og skertrar færni
(til dæmis að geta ekki gengið, séð eða heyrt) og fötlunar sem felst í félagslegum, efnis-
legum og menningarlegum hindrunum sem útskúfa fötluðu fólki og hindra þátttöku
þess í daglegu lífi (svo sem óaðgengilegar byggingar og neikvæðar menningarbundnar
hugmyndir og viðhorf til fötlunar) (Albrecht, Seelman og Bury, 2001; Oliver, 1990).