Ný saga - 01.01.1989, Blaðsíða 41

BARNSFEÐRANIR OG EIÐATÖKUR Á 17. ÖLD
léttari fyrir jolin 1650 lýsti hún
föður Nikulás Þórarinsson.
Hann hafði verið með henni í
vist, en lést tæpum fjórum mán-
uðum fyrir fæðinguna. Eitthvað
þótti hún hafa til síns máls, því
henni var dæmdur eiður. Ólöf
Jónsdóttir í Klofasókn á Landi
var aftur á móti ekki tekin trú-
anleg þegar hún sagði föður að
barni sínu „þann mann sem þá
var framliðinn er hún barnið
fæddi“ sumarið 1633- Sýslu-
maður féllst á lýsinguna, enda
var ekkert annað rykti á stúlk-
unni og faðir hennar lofaði að
greiða sektina. Sóknarprestur
var á annarri skoðun og skýrði
biskupi frá því þremur árum
síðar að Ólöf hefði „aldrei játað
fyrir sér opinberlega þessu
fýrrskrifúðu frillulífisbroti með
framliðnum manni og ekki leit-
að til sín opinberrar aflausnar
þar um til þessa.“ Málið var því
ekki komið á hreint og biskup
skipaði presti að spyrja sýslu-
mann svo aðrir heyrðu „hvort
hann ætlar ekki framar að
ganga eftir um hennar brot og
meðkenning.1'28
Kona sem lýsti látinn mann
föður gat verið að segja satt, en
það þurfti ekki að vera. Það
sama á við um aðrar lýsingar.
Sumar konur lugu, en komust
aðeins upp með það þegar hin-
um sanna föður tókst að kaupa
einhvern til þess að gangast við
barninu. Þekkt er dæmið af
Árna Björnssyni bónda á Grá-
síðu í Kelduhverfi, sem fékk
Ásmund Jónsson vinnumann til
að játa faðerni barns sem hann
eignaðist með mágkonu sinni
Kristínu Halldórsdóttur haustið
1704. Ásmundur kjaftaði frá
þremur mánuðum síðar. í hér-
aði veltu dómsmenn því fyrir
sér hvort ætti að senda hann til
refsivistar en á alþingi var hann
látinn sleppa því hann hafði tek-
ið opinbera aflausn fýrir rangar
skriftir og lygi.29 Haustið 1681
fæddi Margrét Jónsdóttir barn
og kenndi það öldruðum
manni, Sveini Halldórssyni. Ári
síðar eignaðist hún annað barn.
Þá var Sveinn látinn fyrir nokkr-
um vikum. Hún lýsti son hans
Einar föður og bætti um betur
með því að ljóstra því upp að
Einar ætti líka fyrra barnið og
hefði kúgað hana til að kenna
Sveini það. Það var því vel
þekkt að karlar keyptu aðra til
að gangast undir faðerni óskil-
getinna barna sinna og oftar en
ekki hefur það tekist. Til merkis
um það er yfirlýsing Guðrúnar
Jónsdóttur árið 1608. Ekki er
ljóst hvers vegna hún sá sig
knúna til að breyta framburði
sínum þegar 28 ár voru liðin frá
fæðingu barns sem hún á sín-
um tíma kenndi Helga Fúsasyni
„en nú síðar giftum manni Guð-
mundi Helgasyni hver nú er
andaður."30
KARLAR SYI\JA
„Sá skal synja sem fyrir sök
verður" segir í Jónsbók frá
1281. Feðrunarákvæðis Kristni-
réttar frá 1275 er þegar getið. Á
17. öld var iðulega vitnað til
þess í dómum um faðerni.
Biskup var ekki lengur aðili
málsins heldur sýslumenn og í
dómasafni frá lokum aldarinnar
var ákvæðið lagað að þörfum
samtímans: „Sá skal faðir að
barni sem móðir segir á hendur
nema hann færist undan með
lýrittareiði hinum minna, ef
meinalaust er. En séu mein á þá
sé eiður eftir málavöxtum ef
skynsömum mönnum með
valdsmanni þykir þörf vera.“31
Lýrittareiður minni var á þá leið
að sýslumaður nefndi tvo menn
með þeim sem átti að sverja.
Eiðamenn, eða nefndarvætti
eins og þeir voru kallaðir, urðu
að þekkja til málsins og máttu
hvorki vera skyldir liinum sak-
aða né hafa átt í útistöðum við
hann. Þeir áttu að vera valin-
kunnir og skilríkir menn „sem
hvorki séu áður reyndir að
röngum eiðum né skrökvott-
um.“ Sakborningur valdi sér
síðan fangavott, sem minni
kröfur voru gerðar til en nefnd-
arvætta. Eangavottar þurftu aðeins
að vera „fulltíða og eigi að
meinsærum reyndir." Til þess
að eiðurinn tækist urðu fanga-
vottur og annar eiðamanna að
sanna eið hins sakaða „með því
skilorði að eigi viti þeir annað
sannara fyrir guði en þeir sverja
að sinni hyggju.“ Treystu þeir
sér ekki til þess taldist sakborn-
ingur fallinn á eiði.32 Þannig var
dæmt þangað til réttarfars-
ákvæði Norsku laga frá 1687
voru leidd í lög hér á landi vor-
ið 1718. Eiðamanna var þá ekki
þörf og framvegis áttu karlar
það einungis við eigin samvisku
livort þeir gengust við barni
sem þeim var kennt eða sóru
fyrir jDað. Þeir gátu ekki lengur
fallið á eiði33
Ákvæði Kristniréttar var skýrt.
Karlmaður sem kennt var barn
átti þess kost að losa sig við
áburðinn með eiði. Áréttað var
í dómi að Býjaskerjum fyrir al-
þingi 1580 að ekki mætti taka
eiða um feður barna af „lausa-
konum," heldur yrðu lýstir feð-
ur að synja „fyrir sitt verk eftir
lögum ef þeir vilja ekki við
börnunum ganga.“ Einnig er
ljóst af dómi Þórðar lögmanns
Guðmundssonar í Lundi í
Syðra-Reykjadal 19. maí 1571 að
vildi karlmaður ekki synja fyrir
barn með eiði samkvæmt
ákvæðum Kristniréttar varð
hann að veita því björg.34 Fað-
ernismál komu fyrir sýslumenn
á þingi. Þar stóð konan við lýs-
inguna og karlinn neitaði. Þættu
engin vandkvæði vera á var
honum dæmdur eiður sem
hann átti að sverja innan ákveð-
ins tíma. Margir unnu eiðinn
þegar í stað. Lýrittareið minni
sóru ókvæntir menn líkt og
Sigurður Hallbjarnarson að
Holti undir Eyjafjöllum 30. apríl
1611: „Til þess legg ég Sigurður
Hallbjarnarson hönd á helga
bók og skýt mínu máli til Guðs
að ég hef aldrei lagst með Þor-
björgu Eysteinsdóttur til neins
saurlifnaðar að framkvæma
nokkra líkamlega lostasemi
með henni. Og að svo stöfúð-
um eiði sé mér svo Guð hollur
Brýn nauðsyn að
stemma stigu við því
að konur kæmust upp
með að feðra ekki
börn sín.

39