Ný saga - 01.01.1989, Blaðsíða 12

Guðmundur Hálfdanarson
frelsinu sem virtist færast æ
meir í vöxt.
En hvað var sjálfrœði, þessi
skaðræðisgripur? í orðabókum
er það þýtt sem „self-rule“,
„liberty" (Guðbrandur Vigfús-
son) „uafhængighed, frihed
til selv at bestemme sig“
(Fritzner), eða „selvraadighed"
og „personlig myndighed" (Sig-
fús Blöndal). Ágúst H. Bjarna-
son notar orðið sem þýðingu á
individualismus í umfjöllun um
John Stuart Mill.25 í stuttu máli
virðist sjálfræði vera samheiti
þess sem við nú nefnum ein-
staklingshyggju. Sigurður
Björnsson var ekki einn um að
greina á milli frelsis og sjálfræð-
is í skrifum sínum. í grein sem
birtist í Þjóðólfi árið 1854 fjall-
aði höfundur - sennilega Jón
Guðmundsson ritstjóri - um þá
sókn fýrir frelsi og frjálslegri
stjórn sem einkenndi sögu
„Norður- og Vesturálfu heims-
ins“ frá síðasta áratug 18. aldar.
„Menn hafa byggt þetta á aug-
ljósum og náttúrulegum rétt-
indum..." sagði hann. En síðan
spyr hann, er „þetta frelsi fólgið
í sjálfrœði hvers einstaks
manns, er það fólgið í því, að
hann sé engu háður nema
ímynduðum hagsmunum sjálfs
sín, og hugþótta sínum? nei
engan veginn. Slíkt mundi leiða
til hins frekasta ófrelsis og
óstjórnar."26 Höfundur hafn-
ar sjálfræðinu, af því að það
leiði til samfélagslegrar upp-
lausnar. Sumpart minna
skoðanir íslendinga á bakþanka
forystusveitar frjálshyggjunnar í
Evrópu. John Stuart Mill bendir
þannig á að samfélagið neyðist
til að taka ráðin af börnum þar
til þau hafa öðlast þroska til að
nýta sér einstaklingsfrelsið. En
hann spyr einnig hvort „sam-
félagið sé ekki jafn skylt til að
bjóða fúllorðnu fólki sem ekki
er hæft til að stjórna sér sjálft
vernd sína?“ Ef betur er að gáð
er samt fátt líkt með röksemda-
færslu Mills og þeirra sem
börðust gegn framgangi sjálf-
ræðisins á íslandi. Sá fyrrnefndi
sagði að enginn hefði rétt til að
segja annarri manneskju hvern-
ig henni bæri að fara með líf
sitt, af því að enginn væri svo
óskeikull að hann gæti sagt öðr-
um hvað þeim væri fýrir bestu.
Hinir síðarnefndu töldu frelsið
gefið „til þess að menn geti
gjört gagn“ og álitu nauðsynlegt
„að löggjafinn leiðbeindi stefnu
tíðarandans, þegar hann sækti
afvega og í illt horf...“27 Mill
lagði áherslu á einstaklings-
frelsið, af því að það eitt tryggði
að samfélagið næði að brjótast
undan hefðum fortíðarinnar. 28
Um svipað leyti rökstuddi Al-
þingi íslendinga takmarkanir á
einstaklingsfrelsinu með því að
það stefndi hefðbundnu efna-
hagslífi íslendinga, landbúnað-
inum, í voða.
íslenskir framámenn stefndu
þar af leiðandi ekki að því að
frelsa einstaklinginn undan
höfitum samfélagsins, þvert á
móti áttu menn aðeins að öðl-
ast frelsið ef öruggt var að þeir
breyttu „rétt“ - eftir þeim skil-
greiningum sem samfélagið
setti. Skerðing einstaklingsfrels-
isins var ekki undantekning
sem beitt var á þá sem sannar-
lega stefndu rétti og heilsu ann-
arra einstaklinga í hættu, heldur
tilraun til útrýmingar á vissum
þjóðfélagshópum. Jafnrétti
gagnvart lögum var einungis
ætlað vissum stéttum, en var
ekki „náttúruréttur" einstak-
lingsins eins og frjálshyggju-
mönnum var svo kært að halda
fram. Þannig vildu þingmenn
binda kosningarétt við þjóð-
félagsstétt, þ.e.a.s. einungis bú-
andi karlmönnum var treyst-
andi til að velja fulltrúa þjóðar-
innar. Þeir einir töldust fúllgild-
ir samfélagsþegnar.29 Um leið
kom fram megn vantrú í mál-
flutningi þeirra á skynsemi ein-
staklingsins. Öreigar sem sóttu í
þurrabúðarmennsku voru „eigi
aðeins sjálfum sér og skylduliði
sínu ónógir heldur liggja þeir
upp á öðrum, leggjast í leti og
ódugnað og jafnvel óreglu og
iðjuleysi og hlaða oft niður
mikilli ómegð..."30 Slíka menn
skorti skynsemi til að vera frjáls-
En hvað var sjálfræði
þessi skaðræðisgrip-
ur?
Sjálfræði leiðir til
samfélagslegrar
upplausnar.
Frelsishugmyndir
íslendinga voru lítt
mótaðar af evrópskri
frjálshyggju fram á
síðustu áratugi
19.aldar.
ir og því urðu þeir að sætta sig
við ófrelsi vinnumennskunnar.
Niðurstaða mín er sú að
frelsishugmyndir íslendinga
hafl verið lítt mótaðar af evr-
ópskri frjálshyggju, a.m.k. allt
fram á síðustu áratugi 19. aldar.
Það að sumum hefur fundist
bera á ósamræmi í málflutningi
þjóðfrelsismanna síðustu' aldar
ber vott um að okkur hættir til
að meta hann út frá forsendum
sem áttu alls ekki við. Vitneskj-
an um nýjar frelsiskenningar
(einstaklingsfrelsið) neyddi
landsmenn til að endurmeta og
ræða hugmyndafræði sína, en
það hnikaði þeim hvergi. Frels-
ið „er ekki óbundið sjálfræði,“
sagði séra Davíð Guðmundsson
á Alþingi árið 1869 „og að mínu
viti er það náttúruréttur manna,
að félagið veiti einstaklingnum
vernd sína til þess að ganga inn
í þá stöðu sem líkur eru til að
hann geti orðið sjálfúm sér og
félaginu til heilla í...“31 Fjær
hugmyndum frjálshyggjunnar
um einstaklingsfrelsi og ábyrgð
var varla hægt að komast. Sam-
félag nútímans hefur afmáð
flest persónuhöft 19. aldar. Það
þýðir þó ekki að við höfum
gengið frjálshyggjunni óskipt á
hönd, heldur hafa forsendur
ófrelsisins horfið með bættum
efnahag. Vandræði nýfrjáls-
hyggjumanna í dag eru því þau
að þeirra frelsi hefúr aldrei náð
að festa rætur á íslandi.
10