Ný saga - 01.01.1989, Blaðsíða 24

Guðmundur J. Guðmundsson
Þessi nunna hefur ekki virt skírlífisheitið. En María mey kemur henni
til hjálpar.
Að sjálfsögðu hafa menn gert
sér grein fyrir því að hér var
verið að brjóta reglur kirkjunn-
ar og í hópi kennimanna hafa
ætíð verið þeir sem fylgdu regl-
um kirkjunnar um einlifi. Meðal
þeirra biskupa sem hér störf-
uðu á þjóðveldistímanum og
lifðu einlífi má nefna sem dæmi
bæði Guðmund Arason og Þor-
lák helga. í sögu Þorláks bisk-
ups hinni elstu, en hún mun
skrifuð á fyrsta áratug 13- aldar,
segir að frændur hans hafi hvatt
hann til að ganga í hjónaband,
„af því að þá var eigi um það
mjög vandað af yfirboðurum,
þótt prestar fengi ekkna, en nú
er það fyrirboðið."3 Þorlákur
fékk hins vegar vitrun í draumi
um að honum bæri að einbeita
sér að kirkjunnar málum og
hélt hann einlífi alla tíð síðan.
Um Guðmund Arason segir
„að hann samdi sínar lendar
með linda skírlífis, svo að ei um
aldur var honum kona kennd
né eignuð."4
Það er athyglisvert og sýnir
breytingu á tíðaranda hvernig
fjallað er um hjónabönd Jóns
biskups Ögmundssonar í sög-
um hans. Þær eru tvær. Sú eldri
er skrifuð fyrir aldamótin 1200.
Sú yngri er eftir Gunnlaug
munk þann sem skrifaði eldri
sögu Guðmundar Arasonar, en
Guðmundur biskup var einarð-
ur fylgismaður kirkjuvaldsstefn-
unnar og fylgdi stefnu kirkjunn-
ar um einlífi klerka. í eldri sögu
Jóns er sagt frá hjónabandi bisk-
ups eins og sjálfsögðum hlut en
í sögu Gunnlaugs munks er
reynt að bera í bætifláka fyrir
hinn kvænta biskup og þar seg-
ir svo frá hjónaböndum hans:
„er það margra manna ætlan,
að hann hafi með hvorugri lík-
amlega flekkast.1'5 Einnig er sagt
frá því að þegar Jón tók vígslu
hafi hann gengið fyrir páfa og
sagt honum að sá ljóður væri á
ráði sínu að hann væri tvíkvænt-
ur og mælti það óneitanlega
gegn því að hann tæki biskups-
vígslu. Páfi taldi það litlu
skipta.6
Síðasti biskup sem vitað er til
að var kvongaður meðan hann
gegndi embætti var Magnús
Gizurarson, sem lést 1237 og
átti Halldóru Hjaltadóttur.7
Margir biskupanna sem síðar
tóku við embættum höfðu eign-
ast börn á yngri árum. Laurent-
íus biskup átti til dæmis son
árið 1305 með Þuríði Árnadótt-
ur. Þessi sonur Laurentíusar,
Árni að nafni, var munkur á
Þingeyrum um það leyti sem
faðir hans var þar. Einnig er vit-
að að Auðun biskup rauði átti
dóttur er Ólöf hét. Þegar nær
dró endurreisnartímanum varð
þetta enn algengara. Ekki hef ég
þó fundið fyrir því heimildir að
biskupar hafi átt börn eftir að
þeir tóku við embætti og kemur
margt til. Væntanlega hafa bisk-
Ekki var gerð nein
alvarleg tilraun til að
koma í veg fyrir að
klerkar gengju í
hjónaband fyrr en
komið er langt fram á
13. öld.
„Það er hið þriðja ef
maður finnur klerk
liggjandi með hús-
freyju sinni, móður
eða dóttur sinni eða
systur. “
upar passað sig betur í þessum
efnum en venjulegir klerkar og
ef svo fór að frilla biskups varð
þunguð þá hefur væntanlega
flest verið gert til að þagga slíkt
hneyksli niður. Þeir menn sem
settust á biskupsstól voru líka
að öllu jöfnu komnir á efri ár og
því minni líkur til að þeir stæðu
í barneignum en þeir sem yngri
voru að árum, þó oft lifi lengi í
gömlum glæðum. En þó kirkjan
hafi ekki staðið fast á kröfúm
sínum um einlífi íslenskra
klerka á fyrstu öldum kristni
hér á landi þá var að sjálfsögðu
gerð krafa til þeirra um
skikkanlega hegðun í kynferðis-
málum. Á miðöldum var það
svo að sá sem lagði hendur á
kirkjunnar þjón féll venjulega í
bann af verkinu sjálfu. Þó voru á
því nokkrar undantekningar og
sum brot voru þess eðlis að af-
sakanlegt þótti að lumbra á
prestum. Um slík brot segir:
„Það er hið þriðja ef maður
finnur klerk liggjandi með hús-
freyju sinni, móður eða dóttur
sinni eða systur."9 Þarna er
gengið út frá því að kirkjunnar
þjónar séu mannlegir rétt eins
og hver annar og jafnframt er
klerkum bent á að brot sem
þetta sé svo alvarlegt að afbrota-
maðurinn njóti ekki fullrar
verndar kirkjunnar. Þetta
ákvæði var lesið upp á Alþingi
árið 1281 en sambærileg
ákvæði gætu vel hafa verið til í
eldri lögum. Þótt leyfilegt væri
undir vissum kringumstæðum
að berja á klerkum átti kirkjan
samt að dæma í slíkum málum,
því samkvæmt kirkjuvaldsstefn-
unni skyldi kirkjan hafa dóms-
vald í öllum málum sem tengd-
ust klerkum eða kirkju. Sem
dæmi má nefna deilur þeirra
Eyjólfs Stafhyltings og Þorláks
biskups, en þegar þær stóðu
sem hæst sat Eyjólfur fyrir
biskupi og krafðist sjálfdæmis
fyrir legorð bændadætra sem
honum voru skyldar og klerkar
höfðu legið. Eyjólfur var í banni
og vildi Þorlákur ekki tala við
hann en til að firra vandræðum
lét Þorvaldur beiskaldi Eyjólf fá
22