Ný saga - 01.01.1989, Blaðsíða 44

Már Jónsson
var orðinn sekur um þrjú frillu-
lífisbrot, fyrst það sem hann sór
ranglega af sér, síðan tvö önnur.
Brynjólfur biskup tók málið fyr-
ir að Staðarhóli 9- september
1656 og úrskurðaði að Jón
mætti fá aflausn fyrir öll brotin
„þá hann aflausnarinnar kristi-
lega leitar og býður sig til
hlýðni við Guð, kristilega
kirkju, kóngsvaldið og eftir-
málsmennina, sérhvern í þeim
stað og reit sem ber.“ Ekki kem-
ur fram hverja refsingjón fékk
af veraldlegum yfirvöldum.
Samkvæmt Jónsbók urðu
meinsærismenn útlægir til Nor-
egs í þrjá vetur og þeim var gert
að greiða fjórar merkur til
konungs. í máli Jóns er líklegt
að merkurnar hafi verið látnar
duga. Fyrir hvern þann er sór
með honum átti meinsæris-
maður að borga sex aura „ef
þeir vissu eigi að ósært var. En
ef þeir vissu að ósært var fyrr en
þeir ynnu gjaldi hver fjórar
merkur sem hann.“43
Nefndarvættin áttu því refs-
ingu yfir höfði sér ef þau vissu
að eiður sakbornings var rangur
og þeim var nauðugur einn
kostur að gera upp hug sinn eft-
ir bestu samvisku. Rangir eiðar
voru alvörumál og nefndarvætti
voru trygging fyrir því að karlar
komust ekki upp með hvað sem
var. Eiðfall varð þegar nefndar-
vætti trúðu ekki hinum sakaða
og neituðu að sanna með
honum. Þau lýstu því yfir á
þingi eða öðrum hentugum
stað áður en eiðsfrestur rann
út. Sá sem átti að sanna sakleysi
sitt var þá fallinn á eiði og tald-
ist sekur um það brot sem hann
í fyrstu var sakaður um. í rit-
gerð um eiðfall frá árinu 1643
segir Þorsteinn Magnússon: „sá
sem á sérhverju máli fellur fyrir
það hann kemur ekki eiðunum
fram og hann fær ekki löglega
eiðamenn vegna þess mistrún-
aðar sem á hann er lagður fýrir
einhver líkindi eður orsök þess
máls, þá veit ég ekki annars en
hann sé (ef eiðurinn fellur)
sömu sökum sekur og málið
uppá hann sannprófað væri.“44
Flestir þeirra karla sem féllu á
eiði sem þeim var dæmdur
vegna faðernislýsingar greiddu
sína sekt til konungs og önnuð-
ust barnið að hluta. Karlar sem
stóðu við neitunina eftir sem
áður komu til kasta kirkjunnar,
sem var ófús að veita þeim af-
lausn. Á héraðsprestastefnu á
Velli í Rangárvallasýslu 5. júní
1633 var spurt „um þá menn
sem ekki hafa framkvæmt eiða
þá sem þeim hafa verið
dæmdir, þar þeir krefja enn af-
lausnar og sakramentis af prest-
um og segja sig saklausa þó þeir
séu á eiðunum fallnir eftir
lögum, hvernig þeir eigi þá að
afleysast?" Sex árum síðar var
ákveðið á prestastefnu á Þing-
völlum að slíkan mann skyldu
prestar áminna, undir fjögur
augu til að byrja með en síðan
þrívegis úr predikunarstóli og
lýsa til bannfæringar „fyrir hans
þrjósku og óhlýðni sem hann
Guði og söfnuðinum auðsýnir."
Væri maðurinn „harðsvíraður"
átti að bannfæra hann. Þetta var
ítrekað á prestastefnu árið
eftir45
Heimilda um menn sem féllu
á eiðum er því helst að leita í
skjölum biskupa. Atburðarás gat
orðið æði flókin. í júníbyrjun
1663 kom Ögmundur Jónsson
vestan úr Ólafsvík á fund Brynj-
ólfs biskups í Skálholti. Hann
hafði þá ekki tekið aflausn eða
gengið til altaris í tæp fjögur ár,
síðan hann „á Borg í Borgarfirði
borinn var barnsfaðerni og hór-
dómsbroti af þeirri kvensnift
Guðlaugu Pálsdóttur.“ ög-
mundur neitaði öllum verknaði
fyrr og síðar. Honum var
dæmdur sjöttareiður 7. febrúar
1659 og átti að sverja innan
mánaðar. Það gerði hann ekki
og 25. mars komu eiðvætti sam-
an við Borgarkirkju og lýstu það
„sína samvisku að ei með ög-
mundi sværi.“ Á alþingi um
sumarið dæmdist hann fallinn
til hórdómssektar að öðru
broti. Ögmundur flúði vestur í
Ólafsvík til sona sinna og borg-
aði hvorki sektina né meðlag
með barninu. Biskup tók það
Karlar gátu ekki
lengur fallið á eiði.
Hugmyndir um með-
göngutíma skiptu
sköpum.
loforð af Ögmundi að liann færi
að finna konu sína og bauð
honum opinbera aflausn í dóm-
kirkjunni vegna eiðfalls. Ekki
þurfti hann þó að játa brotið.46
KONUR í VANDA
Þegar lýstur faðir hafði svarið
fyrir faðerni barns var móðirin
orðin uppvís að lygi, á sama hátt
og karlmaður sem féll á eiði.
Barnið var föðurlaust eftir sem
áður. Yfirvöld litu slíkar konur
sömu augum og konur sem al-
farið neituðu að lýsa feður að
börnum sínum. Þær heyrðu til
þeirra kvenna „sem ekki hafa
sagt til feðra barna sinna“ eins
og Gísli Oddsson skrifaði í bréfl
til Árna lögmanns bróður síns
17. desember 1635. Hann bætti
við: „Sumar kannske hafa sagt
til heimuglega og eru afleystar,
sumar ekki rétt og hafl straff á
líkamann nokkurt liðið. Sumar
geta ekki rétt ef tveir eða þrír
finnast nærri sama tíma, nokkr-
ar máske lýst hafi uppá dauða
menn.“ Árni var jafn sannfærð-
ur um alvöru feðrunarvandans.
Árið eftir skrifaði hann sýslu-
mönnum opið bréf og nefndi
„þær konur sem ekki vilja segja
til faðernis sinna barna“ í sama
vetfangi og vond hneyksli, hór-
dóma og aðrar opinberar stór-
syndir sem sýslumönnum bar
að refsa.47 Ákvæði alþingis og
biskupa frá lokum 16. aldar
giltu um allar þessar konur, en
á alþingi 1627 var ályktað sér-
staklega „um þær óráðvandar
konur er að því sannreyndar
verða að kenna faðerni barna
sinna ýmsum mönnum fleirum
en einum og bevísast svo tví-
saga, jafnvel síðan þeir svarið
hafa fyrir þeirra lygiáburð
standa þær á sínu svari hinu
sama.“ Siíkar konur skyldu hafa
líkamlega refsingu og missa
húðina. Þeim var meinað að
leysa sig undan hýðingu með
fégjaldi. Sýslumenn voru
óragir við að beita þessu
ákvæði og á 17. öld voru tugir
kvenna hýddir. í október 1665
skoðuðu sýslumaður og dóms-
42